Maatschappelijke dienstplicht voor jongeren mag niet én werkt niet

De maatschappelijke dienstplicht mag zich verheugen op ruime aandacht rond de verkiezingen: populistische, klein-christelijke, christen-democratische en sociaal-democratische partijen presenteren een maatschappelijke dienstplicht als oplossing voor het gebrek aan binding, normbesef, begrip, burgerschap.

Zij schrijven allerlei sociaal-pedagogische effecten toe aan de maatschappelijke dienstplicht. Zonder de minste bewijsvoering. Er is geen sociaal-wetenschappelijk onderzoek bekend dat de opvatting onderbouwt dat verplichte arbeid van jongeren bijdraagt aan een effectieve socialisatie.

De voorstellen in de partijprogramma's zijn niet op feiten, maar op normen gebaseerd. Het klinkt als de eeuwenoude bezorgdheid van de ouderen dat het misgaat met de jeugd van tegenwoordig. Politieke partijen op zoek naar een herstel van het maatschappelijk vertrouwen spreken een diep wantrouwen jegens alle jongeren uit.

In een aantal verkiezingsprogramma's lopen de voorstellen voor een maatschappelijke dienstplicht samen op met de herinvoering van de militaire dienstplicht. In 1997 is de militaire dienstplicht in een nieuwe kaderwet vastgelegd en meteen buiten werking gesteld, al kan deze met een simpel koninklijk besluit onmiddellijk geactiveerd worden.

Dat is juridisch eenvoudig, echter praktisch gecompliceerd. Er zijn totaal geen voorzieningen: geen kazernes om te wonen, geen uniformen om aan te trekken, geen sergeanten voor de training. De dienstplicht is daarmee een fictieve verplichting geworden, absoluut ongeschikt voor een flitsoorlog, een droneaanval en een cyberwar.

De militaire dienstplicht stamt uit de tijd van de Franse Revolutie. De dienstplicht is door Napoleon in Nederland ingevoerd in februari 1811, inclusief loting en plaatsvervanging. Een kleine twee eeuwen heeft Nederland de dienstplicht gekend. Dienstplicht was vooral geschikt voor de verdediging van het vaderland met massalegers.

De val van de Berlijnse Muur maakte de dienstplicht overbodig: dienstplichtigen zijn niet bruikbaar gezien de militaire technologische ontwikkelingen en zij zijn ook niet geschikt voor VN-operaties overzee. Na tweehonderd jaar is het mooi geweest met de militaire dienstplicht.

Waarom dan een maatschappelijke dienstplicht? Er zijn ongetwijfeld veel maatschappelijke en sociale problemen die aangepakt moeten worden: zorg, onderwijs, milieu, openbare ruimte.

Het klinkt niet wijs om jongeren zonder opleiding en ervaring tegen hun wil in te zetten voor maatschappelijke taken die niet voldoende worden uitgevoerd. Waarom jongeren? Waarom verplicht? Moeten weigeraars de gevangenis in? En zitten de maatschappelijke instellingen op het terrein van de zorg te wachten op deze jongeren?

Buma (CDA) zei in juli 2016: 'De raddraaiers eerst, dan de jongens en dan de meisjes'. Raddraaiers verplicht aan het werk? Dat kan, maar dan in de vorm van een werkstraf als sanctie bij een strafbaar feit. Jongeren nuttig werk in de samenleving laten doen?

Ik denk dat er gretig gebruik gemaakt zou worden van een aanbod van maatschappelijke uitzendbureaus die zinnig werk met een redelijke vergoeding en met professionele begeleiding aanbieden aan jongeren in een tussenfase van hun leven (bijvoorbeeld tussen voortgezet onderwijs en beroepsonderwijs). Dat vergt een forse investering, maar die kosten zijn niet zichtbaar doorberekend in de CPB-cijfers. Faciliteer en beloon maatschappelijke inzet ruimhartig!

Met de maatschappelijke dienstplicht zou gecorrigeerd moeten worden wat misgegaan zou zijn in gezinnen en op scholen. Een maatschappelijke dienstplicht klinkt simpel en effectief. Maar het is naïef, betuttelend, onpraktisch en bovendien juridisch verboden.

Verplichte arbeid is in een moderne rechtsstaat niet mogelijk. Het Europees mensenrechtenverdrag maakt in artikel 4 een uitzondering voor militaire dienstplicht (en voor vervangende dienst bij gewetensbezwaren), niet voor andere vormen van verplichte arbeid. Maatschappelijke dienstplicht is een vorm van dwangarbeid.

En denken PvdA, CDA en al die andere partijen dat jongeren bereid zijn op hen te stemmen, als zij zich daarmee een jaartje dwangarbeid op de hals halen? Is er eigenlijk wel een visie op de rechten van kinderen en jongeren?

^{Stan Meuwese promoveert op de rechtsgeschiedenis van de dienstplicht.}