‘De huidige gebeurtenissen zijn niet willekeurig, ze zijn niet zomaar gebeurd!’ roept de Britse complotschrijver David Icke op 29 augustus door de microfoon naar een menigte demonstranten op Trafalgar Square in Londen. Net als in andere Europese steden, zoals Berlijn, Parijs en Utrecht, staan deze zaterdagmiddag duizenden demonstranten te protesteren tegen het vrijheidsbeperkende coronabeleid. ‘We zien een lang geplande agenda die wordt uitgerold als een script. En het is voorbestemd om, als we nu niet opstaan, te eindigen met de totale wereldwijde onderwerping van het menselijk ras!’ Na bijna elke zin van Icke klinkt applaus en gejuich, met als afsluiting een door de spreker ingezette gezamenlijke roep: ‘Freedom! Freedom!’ Mensen staan knus tegen elkaar aan, Icke krijgt een paar armen over zijn schouders – de anderhalvemetersamenleving is ver te zoeken.
De 68-jarige Icke was tot 1990 sportverslaggever voor de bbc en ervoer kort hierna in Peru een spirituele openbaring. Sindsdien schrijft hij boeken waarin hij zijn spirituele inzichten vermengt met een verzameling van oudere complottheorieën, inclusief het beruchte antisemitische document Protocollen van de wijzen van Sion. In Icke’s wereld worden allerlei problemen op aarde in werkelijkheid gecreëerd door de Illuminati, een geheim genootschap dat overal sociale onrust en oorlogen aanwakkert. Hun doel: uit de chaos een gecentraliseerde, totalitaire wereldregering doen herrijzen, onder hun controle, een ‘New World Order’. Dat is een breder gedragen idee in complotkringen, maar David Icke gaat nog een stapje verder: de elites op aarde, inclusief de Illuminati, bestaan gedeeltelijk uit een verborgen netwerk van kwaadaardige, buitenaardse reptielen. cia-agenten hebben hem dit bevestigd, schrijft Icke.
Icke was al decennia populair in het ondergrondse complotdenken, maar tot voor kort leek het allemaal los zand, een fenomeen dat zich vooral online manifesteert via talloze websites, persoonlijke blogs en YouTube-kanalen. De websites hebben de meest uiteenlopende stijlen qua vormgeving en sfeer: van platforms met een nadruk op spiritualiteit en natuur zoals Earth Matters, tot meer commercieel ogende pagina’s vol reclamebanners zoals JDReport en NineForNews, met clickbait-achtige titels als ‘Grote Reset: Zo ziet de toekomst eruit als de elites hun zin krijgen’.
Je stuit er op een even grote diversiteit aan complottheorieën: ufo-waarnemingen worden door de overheid en de nasain de doofpot gestopt, duistere krachten spuiten chemtrails de lucht in, 9/11 is een inside job, de Federal Reserve, Amerika’s centrale bank, is in handen van de joodse bankiersfamilies Rothschild en Rockefeller. Mondiale machten – de Illuminati, de bankiersfamilies en de Verenigde Naties – willen een wereldregering bouwen. Vaak is er aandacht voor alternatieve geneeskunde waar we van ‘Big Pharma’ niet van mogen weten, veelal rond kanker, momenteel rond Covid-19. Actuele ontwikkelingen zorgen direct voor nieuwe theorieën: de coronapandemie is een complot van Bill Gates, of de Illuminati, misschien veroorzaakt door 5G, en de verkiezingen van 2020 zijn natuurlijk via fraude door de Democraten gestolen van Donald Trump.
Probeer deze alternatieve media vooral niet in een politiek spectrum te plaatsen: hoe rijm je een combinatie van kritiek op oorlogen, de macht van de VS en banken – toch vooral bekend als linkse stokpaardjes – met opvallend veel klimaatontkenning en pro-Trump-sentimenten? Op YouTube-kanaal Café Weltschmerz gaan een linkse politicoloog en oud-lid van de Communistische Partij Nederland (Kees van der Pijl) en een klimaatsceptische Trump-aanhanger (skileraar en blogger Hajo Smit) gemoedelijk met elkaar in gesprek over de actualiteit.
Tijdens de pandemie ontstaat vanuit dit losse zand ineens een gezamenlijke vuist tegen de coronamaatregelen, in de straten van Londen, Berlijn, Utrecht en in de VS. En ook online, op YouTube, met een voorhoede bestaande uit rapper Lange Frans, voormalig televisiepresentator Robert Jensen, de dansleraar en zelfbenoemd corona-expert Willem Engel en Café Weltschmerz. Het lijkt ineens op een relatief eensgezinde beweging, met gezamenlijke bladen, woordvoerders en een abstracte missie: het strijden voor ‘onze vrijheid en onze rechten’, in de woorden van Jensen.
De msm(in complotland jargon voor de ‘mainstream media’) vragen zich vol verbijstering af: waar komt dit vandaan? Wat zeggen jullie überhaupt? Roepen jullie maar wat? ‘Wat lees jij?’ vraagt viroloog Anne Wensing in september in tv-programma Op1 met zichtbare verwondering aan zanger Tim Douwsma, nadat hij samen met actiegroep Viruswaarheid had deelgenomen aan de hashtagactie #ikdoenietmeermee tegen de coronamaatregelen.
De vele vertakkingen van het complotdenken hebben een aantal gemeenschappelijke wortels, die vooral lijken te liggen in de VS, al decennia oud zijn, en waarvan de vruchten al even lang Nederland bereiken. Een daarvan – niet de enige, wel een uitzonderlijk invloedrijke en standvastige – blijkt de in 1958 in Amerika opgerichte John Birch Society (jbs). Wie in de jaren zestig of zeventig op zoek ging naar verborgen agenda’s van hogere machten kwam destijds al snel uit bij de jbs en haar blad American Opinion. De groepering is tijdens de Koude Oorlog een van de grootste pilaren van het populistische complotdenken, schrijft de Amerikaanse onderzoeksjournalist en auteur Chip Berlet, gespecialiseerd in complotdenken.
Donald Trump werd zelfs door een bircher opgevoed, volgens Trumps vriend en adviseur Roger Stone althans was vader Fred een stil lid en sponsor van de club en persoonlijk bevriend met haar oprichter en bestuurder tot 1985 Robert Welch. Het jbs-gedachtegoed leeft in ieder geval door in Trump, constateerden journalisten: ‘trumpisme’ is in feite ‘bircherisme’, schreef het Amerikaanse tijdschrift The New Republic in 2016.
De John Birch Society is een van oorsprong vooral anticommunistische organisatie, opgericht door overheidsvrezende, rechtse, christelijke zakenmannen die bang waren dat communisten de mondiale macht zouden grijpen. De jbs is een mediabedrijf dat tijdschriften, boeken en documentaires produceert en tegelijkertijd een activistische beweging bestaande uit lokale afdelingen over het hele land. Ze zal bij de meesten geen belletje doen rinkelen. Iets uit de jaren zestig, waar Bob Dylan en John Denver nog satirische liedjes over zongen. De beweging bestaat echter nog steeds en meerdere complotdenkers van vandaag hebben er een relatie mee.
De 46-jarige YouTuber Alex Jones, pionier in de Amerikaanse ‘9/11 Truth movement’, wordt beschouwd als een peetvader van het 21ste-eeuwse complotdenken. Lange Frans volgt hem al sinds ongeveer 2004, twitterde hij ooit. Jones spreekt openlijk over zijn band met de jbs: in een interview met Rolling Stone in 2011 legt hij uit hoe hij het gedachtegoed met de paplepel kreeg ingegoten. Zijn vader las thuis het jbs-blad American Opinion en de boeken van prominente jbs-auteurs. Buren die lid waren van de groepering ‘kwamen bij ons eten en ik kwam zo in aanraking met die ideeën, vanaf mijn tweede jaar’. Op zijn website Infowars raadt Jones zijn luisteraars aan lid te worden van de jbs en haar literatuur te lezen, want ‘zij waren het lanceerplatform voor het hele verzet’.
David Icke beroept zich in 1995 in zijn boek And the Truth Shall Set You Free al op meerdere boeken van jbs-uitgeverij Western Islands, onder andere op een publicatie uit 1992 van William F. Jasper over hoe de Verenigde Naties een ‘mondiale tirannie’ willen bouwen. Afgelopen november sprak Icke nog op een door birchers georganiseerde conferentie genaamd ‘Red Pill Expo’.
En zelfs vanuit Willem Engels actiegroep Viruswaarheid zijn er contacten met organisaties waarin birchers een rol spelen, zoals uit recent onderzoek van Pointer, De Groene Amsterdammer en Platform Authentieke Journalistiek blijkt. Dat is verklaarbaar: het bestrijden van de coronamaatregelen prijkt inmiddels bovenaan op de lijst van lopende campagnes van de jbs. Niet verrassend dus dat de internationale coronaprotesten van 2020 een kruispunt werden van Amerikaanse birchers en Europese geestverwanten. In de World Doctors Alliance, een negentallig actiecomité van coronasceptische artsen waar Engel informeel contact mee onderhoudt, blijken diverse leden betrokken bij internationale campagnes die door birchers worden bestuurd, zoals Freedom Force International.
De John Birch Society is een modernere variant van een langere Amerikaanse traditie, stelt de Amerikaanse historicus Richard J. Hofstadter in 1964, zes jaar na de oprichting van de jbs. In zijn beroemde essay ‘De paranoïde stijl in de Amerikaanse politiek’ gaat hij in op meerdere voorgangers en citeert hij ter illustratie een Texaanse krant uit 1855: ‘Het is een berucht feit dat de vorsten van Europa en de paus van Rome op dit moment onze vernietiging beramen en dreigen met het uitroeien van onze politieke, burgerlijke en religieuze instituties.’ Onder protestantse kolonisten met Amerikaanse vrijheidsidealen zingen al eeuwen complottheorieën rond over machten die deze vrijheden zouden willen afnemen, beschrijft Hofstadter.
Duistere krachten uit het oude continent zijn vaak het onderwerp van complottheorieën: de paus, Europese vrijmetselaars, de jezuïeten. Rond de Franse Revolutie heerst het idee dat de Illuminati, een op Verlichtingsideeën gebaseerd genootschap uit Beieren, achter deze opstand zouden zitten en alle regeringen en religies zouden willen afschaffen. Een boek hierover, Proofs of a Conspiracy van de Schotse auteur John Robison, wakkert al in 1797 grote paniek aan onder Amerikanen, ‘alsof het land al van hen krioelde’, aldus Hofstadter. Dat is opmerkelijk, gezien het feit dat er in het historisch archief na 1785 geen sporen meer zijn van de Illuminati.
Hier gaat het volgens Hofstadter mis in de ‘paranoïde literatuur’: men begint met elementen van de realiteit en enigszins te rechtvaardigen sentimenten en angsten. Vervolgens raakt de werkelijkheid verloren in een paranoïde, gekleurde analyse, weliswaar vaak onderbouwd met honderden pagina’s en voetnoten. Ook Hofstadter ziet de parallel tussen de Illuminati-paniek uit 1797 en de paranoia van de jbs over de vermeende infiltratie van door Moskou aangestuurde communisten in alle gelederen van de Amerikaanse samenleving.
Wat drijft de vermogende snoepfabrikant Robert Welch in 1958 om deze traditie voort te zetten door de jbs op te richten? De Belg Bart Verhoeven, die promoveerde op de John Birch Society, verklaart het als volgt: ‘Robert Welch was een zeer gefrustreerde rechtse Republikein, getraumatiseerd door het verlies van Robert Taft in de Republikeinse voorverkiezingen van 1952. Taft was een old school isolationist: Amerika moest zich niet bemoeien met de rest van de wereld. Hij was tegen de navo,en ook zeker tegen het spook van het socialisme – puur libertarisch, voor een kleine overheid. Maar wie won de verkiezingen? Dwight Eisenhower, die veel van de New Deal van Roosevelt intact hield en sociale programma’s uitbreidde. In de ogen van schuimbekkende Taft-aanhangers was Eisenhower gewoon een socialist.’
In 1958 besluit Welch, inmiddels twee jaar met pensioen, de tegenbeweging op te richten, zo beschrijft historicus David Mulloy in zijn boek The World of the John Birch Society. Dit doet hij samen met twaalf gelijkgestemde industriëlen, voornamelijk opgetrommeld vanuit de Nationale Vereniging van Fabrikanten (nam) waar Welch bestuurslid van is. Onder de stichters bevindt zich ook oliebaron Fred C. Koch, vader van de gebroeders Koch die omstreden zijn vanwege hun financiering van klimaatontkenning, van rechtse, libertarische denktanks en van de Tea Party-beweging in de 21ste eeuw. De bekende Texaanse oliebaron Nelson Bunker Hunt, destijds een van de rijkste mensen op aarde, is vanaf 1976 bestuurslid en een van de belangrijkste sponsors. Het zijn strijdvaardige mannen met een heldere politieke agenda: het communisme stoppen, vooral wanneer het zich begint te ontkiemen op eigen bodem.
Wie de complottheorieën van de jbs wil begrijpen, moet even meekijken door de libertarische bril die Robert Welch en zijn mede-birchers al jaren voor 1958 droegen. Welch zelf zit in het bestuur van de eerste libertarische denktank van de VS: de in 1946 door industriëlen, onder wie zakenman en lobbyist Leonard Reed, opgerichte Foundation for Economic Education (fee). De bekende Oostenrijkse econoom Ludwig von Mises wordt aangetrokken als adviseur.
Het libertarische ideaalbeeld van de fee: een volledig vrije markt zonder staatsinmenging. Haal alle obstakels weg en laat de creatieve ‘onzichtbare hand’ van de markt zijn werk doen, zo betoogt Reed in zijn essay ‘I, Pencil’. Geschreven in de ik-vorm vanuit een potlood, schrijft Reed: ‘Geen enkele persoon op deze aarde weet hoe hij mij moet maken.’ Er is geen ‘mastermind’ die de productie van potloden aanstuurt. Talloze producenten van zink, hout, koper en rubber vinden elkaar op de vrije markt. Zo zou alles ongeveer moeten werken, inclusief gezondheidszorg en andere sociale voorzieningen.
De libertariërs zien nogal wat beren op de weg naar zo’n markt-utopie, en dat zijn niet enkel de met rode vlaggen wapperende communisten. Élke vorm van staatsingrijpen, ook gematigde regulering gericht op het inperken van de ‘excessen’ van het kapitalisme, zal een afdwaling naar het socialisme of fascisme in gang zetten, zo legt Von Mises in 1929 uit in zijn boek Critique of Interventionism: ze brengen de markt uit balans, vragen daarom om nieuw overheidsingrijpen om de ontstane problemen op te lossen, met een centraal bestuurde planeconomie als het voorspelbare eindstation.
Een andere beer: zij die het recht hebben om geld te drukken uit het niets, zonder de door libertariërs geliefde goudstandaard te hoeven respecteren. Dat leidt tot inflatie, volgens libertariërs niets anders dan een verkapte vorm van belasting die eveneens als socialistisch instrument kan dienen, zo schrijft fee-oprichter Reed in 1964. Ook oorlog wordt door de libertariërs gevreesd, om dezelfde reden: in een oorlogseconomie groeit de rol van de staat, via belastingen, prijscontroles of geldpersen die overuren maken om de oorlog te financieren, en oorlog is dus ook een springplank naar het socialisme. ‘Agressors kunnen geen totale oorlog voeren zonder socialisme in te voeren’, schrijft de joodse Von Mises kort nadat hij in 1940 vanuit Oostenrijk naar de VS is gevlucht.
Door de libertarische bril van de birchers ben je kortom, als politicus of bankier, al snel bewust of onbewust een pad aan het bereiden naar het socialisme of het fascisme – volgens libertariërs vergelijkbare totalitaire systemen. De complottheorieën ontstaan wanneer de birchers vermoeden dat bepaalde machten bewust stappen naar een totalitair communisme lijken te zetten, terwijl ze zich als liberalen voordoen. Het is de rode draad in veel werken van de bekendere birchers: het boek The Naked Capitalist van Willard Cleon Skousen uit 1970, de hierop gebaseerde documentaire The Capitalist Conspiracy van G. Edward Griffin uit 1971, het boek None Dare Call It Conspiracy uit 1971 van Gary Allen en Larry Abraham. In al deze werken wordt betoogd dat de hoogste politieke organen, in samenwerking met bankiersfamilies als de Rothschilds en de Rockefellers, in feite toewerken naar een internationale socialistische orde – een ‘New World Order’ waarin de VS hun soevereiniteit voorgoed kwijt zijn.
De belangrijkste organen waar het ‘Communistisch Complot’ gepland wordt zijn volgens deze en andere publicaties van de jbs: de Council of Foreign Relations, een in 1921 opgerichte denktank in New York, en internationale netwerken van de elite zoals de Trilaterale Commissie, de Bilderberg Groep en de Verenigde Naties. Ondertussen zetten de samenzweerders volgens de jbsook gewone burgers in. De burgerrechtenbeweging en haar woordvoerder Martin Luther King waren jarenlang het mikpunt: ook zij waren onderdeel van het communistisch complot, schreven de birchers.
Tijdelijk pleit de John Birch Society ook tegen de Vietnamoorlog, in tegenstelling tot de ‘mainstream’ conservatieve beweging in de VS – waarvan de jbs al snel geen deel meer is vanwege haar radicale ideeën. Welch geeft in 1965 in een lezing aan dat het meer ‘sinistere’ doel van de oorlog is om het als ‘excuus’ te gebruiken, ‘om de overgang naar het staatssocialisme geleidelijk te voltooien’, richting een ‘totalitaire politiestaat’. Allerlei vormen van overheidsingrijpen in de markt – rantsoenering van voedsel, prijs- en loonregels – dreigen te worden ingevoerd, met de oorlog als excuus om elk verzet hiertegen te onderdrukken, aldus Welch. Hij blijkt er uiteindelijk toch iets flexibeler in te staan: onder druk van kritiek uit zijn achterban en het leidende conservatieve blad National Review verandert hij twee jaar later zijn standpunt naar ‘overwinning, daarna vrede’.
Ondertussen begint het complotdenken van Robert Welch en de birchers een eigen leven te leiden, zo beschrijft Mulloy in The World of the John Birch Society. In American Opinion verschijnen opmerkelijke cocktails, waarin theorieën over communistische complotten worden gemengd met de oudere theorieën over de Illuminati van John Robison. ‘De communistische beweging is slechts een instrument van het totale complot’, schrijft Welch in 1966 in het jbs-tijdschrift. Er is, weet Welch, in de twintigste eeuw een ‘interne kern’ ontstaan in de samenzwerende machten, ‘meedogenloos van aard, briljant vooruitziend en geduldig in hun strategie’. Of het een ‘ononderbroken voortzetting’ van de Illuminati is weten we niet, erkent Welch. Sommigen zijn communist, maar anderen niet, voegt hij toe. ‘Om zo veel mogelijk geschillen te vermijden, laten we deze heersende kliek daarom gewoon de Insiders noemen.’ Het mondiale netwerk van Insiders heeft, schrijft Welch, al sinds de negentiende eeuw communisten, socialisten, anarchisten en andere groepen ‘gebruikt’ voor hun uiteindelijke doel: de wereldheerschappij.
G. Edward Griffin werpt in 1971 in zijn documentaire The Capitalist Conspiracy al een paar opmerkelijke vragen op: de Illuminati-beweging werd opgericht op 1 mei, dezelfde datum als de door socialisten gevierde arbeidersdag. ‘Ongetwijfeld is dit slechts een toeval’, vertelt Griffin er op sarcastische toon overheen. Overigens maakt het weinig uit dat we niet alles weten over de interne organisatie van de Illuminati, betoogt hij. Het is voldoende om te beseffen dat de samenzwering op twee pilaren steunt: big government en de controle over geld. De oplossing: ‘verklein de overheid’ en ga terug naar een geldvorm die ‘niet kan worden gemanipuleerd’ (de goudstandaard, betoogt Griffin elders). Het zijn de klassiek-libertarische ideeën van Von Mises waar Griffin via een kleine omweg op uitkomt.
Waren alle leden net zulke overtuigde complotdenkers als Welch en Griffin? Zo simpel is het niet, zegt Bart Verhoeven, die tijdens zijn promotieonderzoek vele birchers sprak en de archieven van de club indook. Een groot deel van de aanhang gaat het niet om de complottheorieën uit jbs-blad American Opinion, maar om de gemeenschapszin die ontstaat in lokale afdelingen. ‘Ze hebben een heel grote solidariteitscultuur’, zegt Verhoeven, ‘een missionary vibe, het lijken wel Mormonen, er zitten ook veel Mormonen bij de birchers.’ En pas op, waarschuwt hij: neem de birchers serieus en verklaar ze niet voor gek, want er zitten reële angsten achter de opkomst van de beweging. ‘De birchers, dat waren voornamelijk families met een redelijke status, bang om hun welvaart te verliezen: scholen werden gedesegregeerd, Martin Luther King begon moeilijk te doen, de feministische beweging en vakbonden kwamen op. Ze waren doodsbang.’
Wat doen de birchers dan al die tijd in hun strijd tegen het grote complot? Voor een groot deel is het een educatief project, beschrijft historicus Mulloy in The World of the John Birch Society: het blad American Opinion informeert lezers over de laatste complotten, tijdens lokale bijeenkomsten van birchers wordt erover gepraat. De club produceert sinds de jaren zestig talloze boeken en documentaires – veel daarvan geschreven en geproduceerd door de nu 89-jarige jbs-veteraan G. Edward Griffin. De club verandert gedeeltelijk in een soort mediabedrijf met lokale verkopers: in libertarische geest kunnen afdelingshoofden zelfs een zakcentje verdienen door jbs-boeken te verkopen aan lokale leden. Ondertussen worden de birchers door de centralistisch besturende Robert Welch opgeroepen om activistisch het communisme te bestrijden, in alle takken van de samenleving: door ouderverenigingen te infiltreren, brievencampagnes te starten en frontorganisaties op te richten. ‘Kleine fronten, grote fronten, tijdelijke fronten, permanente fronten’, schrijft Welch: alles moet worden ingezet om de ‘geleidelijke overgave van de VS aan het communisme’ tegen te houden. Welch erkent openlijk dat hij op organisatorisch vlak de communistisch leider Lenin inspirerend vindt.
De John Birch Society ontwikkelt ook kenmerken van een privé-intelligentiedienst. Al in 1961 roept Welch de leden op om vermeende communisten aan te geven bij het hoofdkantoor, via standaard invulformulieren, zodat de jbs een groot archief kan bijhouden. ‘Wat is dit voor onzin?’ reageert The New York Times in een hoofdredactioneel commentaar: krijgt de jbs nu niet zelf totalitaire trekjes door het opstellen van dit soort zwarte lijsten? Het project gaat desalniettemin door en leidt tot talloze inzendingen, plus een kritiek van Bob Dylan in zijn lied ‘Talkin’ John Birch Paranoid Blues’.
Het duurt niet lang voordat het bircherisme, via publicaties van de John Birch Society en grammofoonplaten van lezingen, ook Nederlandse bodem bereikt. Maar het complotdenken in Europa is niet simpelweg een Amerikaans importproduct, schrijft Richard J. Hofstadter al in 1964: de ‘paranoïde stijl’ is een ‘internationaal fenomeen’ en varianten ervan zijn al langer in Europa te vinden. Het was bijvoorbeeld een Schot, John Robison, die in 1797 het boek over de Illuminati schreef.
Toch lijken de Nederlandse complotdenkers – verenigd in kleine christelijke en libertarische verenigingen – opmerkelijk vaak bezig het Amerikaanse materiaal van de jbs naar het Nederlands te vertalen. In een lange reportage van het Nederlands Dagblad over Nederlandse complotdenkers uit 1984 komt een aantal van de ‘ontmaskeraars’ aan het woord: Evert Smit, Frank van Buren, Henk Berg, J.L. van Baaren – vrijwel allemaal christelijke auteurs. Alle theorieën van de jbs komen langs: de rol van de ‘Council of Foreign Relations’, de Illuminati, de Rockefellers en de theorie dat het communistische complot slechts deel is van het ‘grote complot’. American Opinion blijkt het ‘lijfblad van menige ontmaskeraar’, constateert het dagblad.
Dat is verklaarbaar: in bepaalde kringen binnen christelijk Nederland bestaan er al vroeg duurzame relaties met het bircherisme. Zo richt de Amerikaanse, fel anticommunistische priester Carl McIntire in 1948 in Nederland de Internationale Raad van Christelijke Kerken (iccc) op om een tegengeluid te bieden tegen de te linkse Wereldraad van Kerken die eveneens in Nederland is gevestigd. De Nederlandse dominee J.C. Maris, in de jaren zeventig de eerste secretaris van de Evangelische Omroep, is secretaris van de iccc tussen 1954 en 1998. De Christelijke Gereformeerde Kerken zijn lid van de iccc tot 1977, wanneer ze besluiten dat de club toch iets te radicaal is.
Een blik op een versie uit 1976 van het in Nederland uitgegeven iccc-blad Getrouw biedt enige context: een verdediging van de apartheid in Zuid-Afrika, complottheorieën over de Illuminati en aanbevelingen van de boeken van jbs-uitgeverij Western Islands. De iccc staat niet alleen ideologisch dicht bij de jbs, het overlapt ook hier en daar: een prominent iccc-lid, de evangelische Amerikaan Billy James Hargis, is in de jaren zestig actief voor beide organisaties.
Het bircherisme leeft in christelijke kringen nog door tot in de jaren negentig. ‘De invloed van de John Birch Society’, schrijft EO-journalist Emerson Vermaat in 1994 in het Reformatorisch Dagblad, ‘is in orthodox-christelijke kring groter dan weleens wordt aangenomen.’ Bij navraag voegt Vermaat toe dat niet alleen Getrouw maar ook het jbs-blad American Opinion rondging in Nederland: ‘Een zekere heer Sijfhoff, een bejaarde man uit Den Haag, heeft mij in 1978 ongevraagd geabonneerd op American Opinion. Daarvan heb ik de meeste nummers weggegooid.’
Een nieuwe generatie Nederlandse libertariërs die in de jaren zeventig opstaat volgt ook de publicaties van de birchers. Griffins naam duikt in ieder geval op in de Vrijbrief, sinds 1976 uitgegeven door het Libertarisch Centrum Nederland (lcn). Het is een bont gezelschap van libertarische ondernemers met de beruchte belastingontwijker Robert Jan Doorn als een van de grondleggers. In 1980 wordt de Nederlandse uitgave van Griffins boek De kapitalistische samenzwering, over de vermeende financiering van het communisme door het internationale bankwezen, met lof aangekondigd door de redactie van de Vrijbrief: ‘Het geeft u een groter begrip, terwijl het bekendmaken voor de samenzweerders een groot nadeel is. (…) Het is te verkrijgen bij: Stichting Christelijk Instituut voor Opinievorming.’
Vanuit die laatste stichting lopen weer lijntjes naar de libertarische ondernemers van de lcn. Want zoals de birchers konden rekenen op de steun van oliebaronnen, snoepfabrikanten en familiebedrijven als Koch Industries, is er in Nederland minstens één vergelijkbare geldstroom, vanuit de offshore-ondernemer Pieter Schelte Heerema (1908-1981). Een gevierd zakenman, maar in de Tweede Wereldoorlog ook een SS-officier die nog in 1971 over zijn fascistische verleden tegen de krant Het Vrije Volk zegt: ‘Ik ben ook vandaag nog niet bereid daar spijt van te hebben.’ Tegelijkertijd houdt hij er libertarisch klinkende principes op na. Dat kan kennelijk samengaan: Heerema heeft een ‘algemene levensfilosofie van vrije ondernemingen en tegen een geldinnende staat’, zegt hij tegen de interviewer.
Goede bekenden van Heerema zijn twee complotdenkers die er bircheriaanse praktijken op nahouden: een boekhouder Frank van Buren, en de uiterst rechtse, christelijke activist Henk Berg. Ze besturen een verzameling conservatieve christelijke stichtingen, waaronder Stichting Christelijk Instituut voor Opinievorming. Bij welke van alle projecten van Berg en Van Buren de zakenman Heerema persoonlijk betrokken was, is onbekend, maar van één project staat de financiering wel vast: niet lang voor zijn overlijden in 1981 levert Heerema senior aan Berg en Van Buren het startkapitaal om in Vlaanderen West-Magazine op te richten, een uiterst rechts tijdschrift dat in 1982 wordt gelanceerd en copyrights uitwisselt met de John Birch Society.
Heerema’s zoon Edward, in de jaren zeventig en tachtig betrokkenen bij het Libertarisch Centrum Nederland en momenteel ceo van offshorebedrijf Allseas, zet de financiering nog even door nadat zijn vader overlijdt, totdat het blad door gebrek aan lezers na zestien maanden failliet gaat. Met de inhoud van het blad bemoeide Heerema junior zich overigens niet, laat hij per mail weten: ‘Mijn eigen rol bij West-Magazine was enkel het contact met Henk Berg en een deel van de financiering van deze initiatieven. Van enig contact met de John Birch Society of andere stichtingen weet ik niets.’ Inmiddels financiert hij geen mediaprojecten meer, laat Heerema weten, ook niet over complottheorieën. Wel kent hij Coen Vermeeren, een ‘goede bekende’, aldus Heerema, de auteur van boeken als 9/11 is gewoon een complot uit 2016 en Ufo’s bestaan gewoon uit 2013, boeken die ook door Lange Frans zijn gelezen. Die laatste titel begint met een lovend voorwoord van Heerema junior: ‘Je moet bewondering hebben voor iemand die de moed heeft om buiten de algemeen bewandelde paden te treden.’ Het feit dat overheden en de nasa allerlei ufo-waarnemingen ontkennen moet ons ‘wantrouwend maken naar de overheden’ en ‘nog nieuwsgieriger naar de waarnemingen’, aldus de Allseas-president.
Het bircheriaanse gedachtegoed – inmiddels veel breder gedragen dan de jbs zelf, benadrukt jbs-expert Bart Verhoeven – maakt de wereld in ieder geval overzichtelijk. Door de bril van de birchers en hun erfgenamen wordt er voortdurend gescand of er mogelijk een plan van Insiders, globalisten of communisten verborgen gaat achter complexe gebeurtenissen.
Klimaatverandering? Een complot gericht op het vergroten van de staatscontrole over de samenleving, zo viel meermaals te lezen in het blad van de jbs dat sinds 1985 The New American heet – voor de Nederlandse liefhebber wordt het blad door klimaatscepticus Hajo Smit op de Nederlandse blog Climategate geciteerd. De coronapandemie: een ‘hype’ die leidt tot ‘tirannie’, aldus de jbs. De aanslagen van 11 september 2001 door al-Qaeda? Overduidelijk een ‘valse vlag’ om een oorlog te kunnen starten, verkondigde Alex Jones in 2010 voor een zaal van ‘9/11 Truthers’. Het waren ‘globalisten die met de radicale islam samenwerkten’, zei Jones recenter in zijn show Infowars. ‘En dat is allemaal bewezen.’ Joe Biden? Iemand met een extreem-linkse agenda die de verkiezingen gestolen heeft en aan de wereldwijde Great Reset zal meewerken, schreef The New American op de woensdag dat het Capitool werd bestormd.
Ook het monetaire beleid – naast ‘big government’ de tweede steunpilaar van het ‘grote complot’ volgens Griffin – staat in het complotdenken nog steeds hoog op de agenda. ‘Die ene wereldregering, dat komt er ook aan’, zei Lange Frans jaren geleden al in tv-programma Pauw. ‘De Afrikaanse Unie is aan de gang, de Pacifische Unie, de Europese Unie wordt ook alleen maar groter. Straks, als je vier van dit soort unies hebt, is het heel makkelijk om te zeggen: we maken daar één van.’ Een boek van G. Edward Griffin over het vermeende complot achter de Federal Reserve, The Creature from Jekyll Island uit 1992, wordt, zo tonen de Twitter-kanalen, ook vandaag nog aangeraden door Nederlandse complotdenkers, onder wie voormalig rtlz-commentator Willem Middelkoop.
Dat de ‘ontmaskeraars’ van de samenzweerders ook zelf soms, bewust of onbewust, een omstreden politieke agenda nastreven, komt af en toe wel ter sprake. Zoals toen Griffin en Icke verschenen in een uitgesproken libertarische, spiritueel klinkende documentaire uit 2011 getiteld Thrive. Producent Foster Gamble liet de film zien aan zijn vriend en auteur John Robbins, die zijn mening erover publiekelijk deelde. ‘Foster zegt wel dat hij geen politieke agenda nastreeft’, zei Robbins. ‘Maar zijn bronnen doen dat wel.’
De auteurs zijn medewerkers van het Platform Authentieke Journalistiek, authentiekejournalistiek.org. Binnenkort verschijnt deel 2 van dit onderzoek naar de John Birch Society
Correctie 13 januari 2021
In een eerdere versie werd Frank van Buren in verband gebracht met de firma Heerema als ‘een boekhouder van zijn eigen bedrijf’. Dit was onjuist laat Edward Heerema in een aanvullende reactie weten: Van Buren was wel als boekhouder betrokken bij ‘de stichtingen van Henk Berg’ maar ‘had geen relatie tot de bedrijven van Heerema’. Ook werd Edward Heerema in een eerdere versie genoemd als ‘een van de mede-oprichters van het Libertarisch Centrum Nederland’. Heerema jr. was weliswaar vanaf 1982, samen met LCN-voorzitter Jongen, lid van het bestuur van een vanuit het LCN voortgekomen stichting (Stichting D-Zone Marketing), maar was niet een van de mede-oprichters van het LCN, laat Heerema jr. in een aanvullende reactie weten: ‘Edward Heerema was niet een van de medeoprichters van het Libertarisch Centrum Nederland, maar Heerema Senior mogelijk wel.’
