Genetisch aangepaste vaccins – waarom mag dat met corona ineens wel?

Het was verschrikkelijk wrang. Een week nadat polio op papier was uitgeroeid in Afrika, werd bekend dat twee kinderen uit Soedan toch nog verlamd waren geraakt door het virus. Ze bleken besmet te zijn met ‘polio-afkomstig-uit-een-vaccin’. En ze waren, wereldwijd, lang niet de eersten.

Dat kán dus – een virus dat, vanuit een vaccin, leidt tot een nieuwe uitbraak. Het is de reden dat de Nederlandse regering zijn twijfels had toen de Europese landen deze zomer besloten de milieu-risico-analyse te schrappen voor coronavaccins en -medicijnen die gebruikmaken van genetische gemodificeerde organismen (ggo’s). Samen met Tsjechië onthield Nederland zich van stemming.

Want wat als een genetisch gemodificeerd virus zich begint te verspreiden vanuit zo’n vaccin? ‘Dat kan riskant zijn’, zegt een woordvoerder van de Commissie Genetische Modificatie (Cogem), die de Nederlandse regering adviseert. ‘Daarom hebben wij er toen voor gepleit toch een snelle beoordeling te doen. De vaccins die tot nu toe worden getest zijn in orde, maar deze vrijstelling geldt meteen voor álle coronavaccins.’

Markt

De versoepeling van de regels is alleen van toepassing op klinische studies – dat wil zeggen, de fase waarin een vaccin voor het eerst wordt getest op mensen. De hoop was dat er op deze manier sneller een vaccin klaar zou zijn voor gebruik. Voor toelating op de markt blijft de risico-analyse wel verplicht. Die is dan ook gedaan bij de vaccins van Pfizer en Moderna, die nu zijn goedgekeurd voor gebruik in Nederland.

Volgens Marjolein Kikkert, moleculair viroloog aan het LUMC, is het ‘heel begrijpelijk’ dat Europese regels voor genetische modificatie deze ene keer zijn versoepeld. ‘Er wordt goed op gelet dat de vaccins die genetisch gemodificeerde virussen gebruiken veilig zijn’, zegt ze. ‘Ze missen bijvoorbeeld gewoon datgene wat nodig is voor vermenigvuldiging. Daardoor worden ze, nadat ze de immuunreactie hebben veroorzaakt, door het lichaam opgeruimd en kunnen ze niet overgaan van mens tot mens.’

En stel dat een potje met zo’n vaccin onverhoopt omvalt, wordt opgedweild, in het riool terecht komt en uiteindelijk in de natuur? ‘Dan nog is het niet gevaarlijk’, vertelt Kikkert. ‘Dit zijn virussen die je moet inademen. Zelfs als je dat water drinkt, gebeurt er niets.’

Wat een paar jaar geleden alleen nog bestond in de fantasie van vooruitstrevende wetenschappers, is nu de realiteit: bij de meeste coronavaccins die in productie zijn, is genetische modificatie in het spel. De vaccins van BioNTech-Pfizer en Moderna bestaan uit apart vervaardigde stukjes genetisch materiaal (RNA), die het lichaam opdracht geven de eiwitten aan de buitenkant van het coronavirus te maken. Het vaccin traint het immuunsysteem om te reageren op die eiwitten, zodat het direct in actie kan komen als het werkelijke coronavirus zich aandient.

De vaccins van AstraZeneca-Oxford en het Nederlandse bedrijf Janssen vormen een andere groep. Daarbij is een DNA-kopie van een stukje coronavirus-RNA ingebouwd in een adenovirus, een virussoort die voor de mens niet gevaarlijk is. Het gevolg is dat het adenovirus de eiwitten van het coronavirus aanmaakt. Als dat nieuw ontworpen virus bij de mens wordt ingespoten, leren de menselijke afweercellen ook hoe ze het coronavirus onschadelijk kunnen maken.

Ebola

Het zijn nieuwe technieken, die nog maar nauwelijks zijn gebruikt voor het maken van vaccins. ‘Er zijn nog maar heel weinig vaccins met genetisch gemodificeerde organismen op de markt’, zegt ook de Cogem-woordvoerder. ‘Mij schieten nu eigenlijk alleen vaccins tegen ebola en dengue te binnen.’

Toch maakt moleculair viroloog Kikkert zich ook daarover geen zorgen. ‘Dit zijn technieken waarnaar al tientallen jaren onderzoek wordt gedaan’, zegt ze. ‘We weten precies wat we aan het doen zijn als we zo’n vaccin in elkaar zetten.’

Nee, dan ‘klassieke’ vaccins, zoals dat poliovaccin dat plotseling toch ernstig ziek bleek te maken. Dat was een verzwakt, maar nog wel levend virus. Als zo’n virus muteert, kan het de mens plotseling weer in vol ornaat te lijf gaan. ‘Véél gevaarlijker’, oordeelt Kikkert. ‘Het is een black box, terwijl je met genetische modificatie heel precies weet wat je in handen hebt, en wat je moet doen om het zo veilig mogelijk te maken.’

Correctie 15 januari 2021: in een eerdere versie stond dat bij de vaccins van AstraZeneca en Janssen een stukje coronavirus-RNA wordt ingebouwd in een adenovirus. Dit moet zijn: een DNA-kopie van een stukje coronavirus-RNA. De tekst is aangepast.