Zalmen in VS sterven door stof uit slijtende autobanden

Trekkende zalmen in het noordwesten van de Verenigde Staten sterven elk jaar door een toxische stof afkomstig uit autobanden. De stof ontstaat wanneer een antioxidant die aan het bandoppervlak wordt toegevoegd om veroudering tegen te gaan, reageert met ozon in de lucht. Na regenbuien komt het molecuul vanaf de weg in nabijgelegen rivieren terecht. Dat hebben onderzoekers aan de University of Washington Tacoma ontdekt in een studie die donderdag in Science verscheen.

De sterfte was al eerder vastgesteld bij deze cohozalmen (Oncorhynchus kisutch), waarop veel gevist wordt. Vanuit de Grote Oceaan trekken ze rivieren in om te paaien, maar voor veel vissen eindigt die reis halverwege. Onderzoekers zagen dat jaarlijks 60 tot 90 procent van de vissen sterft.

Dat zalmen na regen rondom autowegen sterven was al een oud vermoeden. Onderzoeksleider Edward Kolodziej kent verhalen uit de jaren tachtig van viskwekers in de plaats Bellingham in de staat Washington, die grondwaterpompen uitzetten bij regen – anders ging de cohozalm dood. Andere zalmsoorten bleven wel in leven. Wetenschappelijk onderzoek naar de oorzaak achter het fenomeen doet Kolodziejs collega Jenifer McIntyre inmiddels vijftien jaar.

Complexe samenstelling

Welke stof precies de massale zalmsterfte veroorzaakte, bleef onduidelijk. Wel suggereerde een studie uit 2018 van Kolodziej en McIntyre dat gekeken moest worden naar autobanden. De chemische samenstelling daarvan is complex. Met een massaspectrometer, een apparaat dat de massa van individuele moleculen kan meten, detecteerden onderzoekers meer dan tweeduizend moleculen.

De onderzoekers scheidden het mengsel in kleinere fracties. Elk deel werd aan een aquarium met daarin een zalm toegevoegd. Wanneer de zalm stierf, werd de fractie verder onderverdeeld en onderzocht. Zo konden de onderzoekers langzaam maar zeker de dodelijke stof isoleren. Dat bleek 6PPD-chinon te zijn, dat ontstaat wanneer 6PPD uit banden met ozon (O₃) in de lucht reageert. Dat bemoeilijkte de zoektocht: de giftige stof ontstaat pas op de weg.

6PPD wordt als antioxidant aan de buitenkant van autobanden toegevoegd en zorgt dat rubber elastisch blijft en niet splijt. In de jaren dertig smeerde men een wax met antioxidanten op autobanden, vertelt Kolodziej. Twintig jaar later ontwikkelde het Amerikaanse leger verschillende chemicaliën die de gebruikersduur van autobanden verlengen. Sinds „zeker de jaren zeventig” is 6PPD de „dominante antioxidant” in autobanden wereldwijd, ook in Nederland.

Detective

„Een uitstekende studie”, zegt Martin van den Berg, emeritus hoogleraar toxicologie in Utrecht. „Vanuit wetenschappelijk oogpunt leest deze publicatie als een detective story.” Voor de gezondheid van mensen ziet Van den Berg vooralsnog geen gevaar. „Dat 6PPD-chinon kankerverwekkend is of effecten op de ontwikkeling heeft is uit proefdieronderzoek niet gevonden, terwijl er wel uitgebreid naar is gekeken”, merkt hij op.

Van den Berg vindt het „gezien de hoge toxiciteit” voor deze zalmsoort nuttig om verder naar gevolgen voor milieu te kijken, ook rondom kunstgrasvelden. Daarop liggen rubberkorrels van oude autobanden. De afgelopen jaren is veelvuldig onderzoek gedaan naar de vermeende schadelijkheid daarvan. „Het omzettingsproduct 6PPD-chinon zal zonder meer ook gevormd worden bij rubbergranulaat op voetbalvelden, zover het al niet vóór de granulaatverwerking is gevormd.”

„Tot één procent van het loopvlak van een band bestaat uit 6PPD, dat is onder de norm”, vertelt Kees van Oostenrijk, bestuurder van Stichting Fonds Band & Milieu. Op dit moment zijn er ook geen goede alternatieven voor het middel, benadrukt hij. „Maar als onderzoek uitwijst dat 6PPD schadelijk is, zal daar zeker nader naar worden gekeken.”

Correctie 4/12: In een eerdere versie van dit artikel stond dat autobanden voor 0,7 procent uit 6PPD bestaan. Dat klopt niet, het gaat om tot één procent van het loopvlak van een autoband.