Ukraine, Petropavlivka, Donetsk, 23-07-2014 ©  Dmitry Lovetsky/AP

Max van der Werff is zeker geen onbekende. Iedereen die de MH17-rechtszaak volgt – als rechtsgeleerde, onderzoeker, nabestaande, journalist of belangstellende – kent de man die al jarenlang met zijn eigen blog alternatieve theorieën over het neerstorten van het vliegtuig verspreidt. Dat hij een van de dominantste stemmen is in het Twitter-debat over MH17, schreef De Groene al in 2019. Ook viel in dat stuk te lezen hoe Van der Werff innig samenwerkt met pro-Russische rebellen in Oost-Oekraïne.

Nu blijkt dat deze Nederlander, die zijn tijd verdeelt tussen Nederland en de Filipijnen, het afgelopen jaar handelde in opdracht van de Russische militaire inlichtingendienst GROe. Niet alleen werd hij zelf het doorgeefluik van een kolonel uit Moskou, hij werd samen met een collega de brug tussen Moskou en pro-Russische activisten in Nederland. Dat blijkt uit een onderzoeksrapport van Bellingcat dat vandaag verschijnt. Het collectief baseert zich op gelekte e-mailboxen van twee hooggeplaatste GROe-officieren, en hun telefoongeschiedenis.

Dat de GROe zijn oog heeft laten vallen op de Nederlander is niet verwonderlijk. De voormalige ontwerper van gezelschapsspelletjes en handelaar in elektrische fietsen verloor naar eigen zeggen zijn geloof in de reguliere media en de westerse politiek in de jaren negentig. Hij ondernam meerdere reizen op zoek naar de waarheid en na het neerstorten van vlucht MH17 in 2014 trok hij ook naar Oekraïne. Met zijn eigen website (voorheen ‘Kremlintrol’ geheten), via Twitter en in optredens bij het online kanaal Café Weltschmerz bouwde hij een klein maar loyaal publiek op. Hij publiceerde een stroom aan verhalen en neemt klassieke media graag de maat omdat ze volgens hem de waarheid verzwijgen. Terwijl al snel bleek dat het Van der Werff zelf was die tijdens zijn reizen door de Donbas-regio zelf rommelde door nepbewijs te creëren en te publiceren.

Ook verraadden gelekte e-mailboxen van pro-Russische rebellen al snel dat Van der Werff e-mails stuurde naar het Ministerie van Informatie in Oost-Oekraïne, om ze te adviseren over hoe ze beter kunnen communiceren. Iets wat met enthousiasme werd onthaald.

Maar het Bellingcat-rapport gaat niet alleen over Van der Werff. Eind 2018 richtte de Nederlander samen met de Russin Yana Yerlashova een mediabedrijf op: Bonanza Media. Dit bedrijf blijkt nu de spil in een door de GROe-geleide desinformatiecampagne. Yerlashova is officieel de eigenaar en op dat moment minstens zo bekend als Van der Werff bij MH17-watchers. Yerlashova heeft voor het oprichten van Bonanza haar vaste baan bij de Russische staatszender Russia Today (RT) opgezegd, die sinds het neerstorten van vlucht MH17 belangrijk is geweest bij het verspreiden van propaganda. Inmiddels wordt ze ervan beschuldigd dat ze in haar tijd als reporter bij RT wrakstukken heeft verplaatst rond de rampplek, ze probeerde daarmee aan te tonen hoe slordig de officiële onderzoekers waren geweest.

Om een Bonanza-documentaire te financieren zet het tweetal een kortstondige crowdfundactie op die opvallend succesvol zal blijken. In achttien dagen halen ze 23.000 dollar op. Opmerkelijk, zo schreef De Groene anderhalf jaar geleden, is dat daar een schenking tussen zit van 8400 euro. Daarnaast storten zes mensen kort na elkaar samen negenduizend euro, waarmee 87 procent van het streefbedrag wordt binnengebracht door slechts zeven mensen.

Met die beperkte spaarpot slagen ze erin om ogenschijnlijke dure projecten op te zetten. Ze produceren meerdere korte documentaires en reizen rond tussen Maleisië, Rusland, Oost-Oekraïne en Nederland.

Bellingcat schrijft in hun rapport van vandaag dat het nog altijd onduidelijk is of Rusland het project heeft gefinancierd. Wat het onderzoekscollectief wel hard maakt is dat officieren van militaire inlichtingendienst GROe kort na de lancering van Bonanza Media contact leggen met de oprichters en een duurzame relatie opbouwen.

Sinds in ieder geval augustus 2019 wordt de Russische GROe-kolonel Sergey Chebanov dagelijks op de hoogte gehouden van de nieuwe plannen van Bonanza Media. Gedurende honderden gesprekken zit de kolonel, zo blijkt uit zendmastgegevens die Bellingcat onderzocht, op het GROe-hoofdkwartier in Moskou. Het tweetal krijgt van Chebanov een tijdelijke telefoon die officieel geregistreerd wordt op naam van een niet-bestaande Georgische vrouw. Omdat de kolonel ondanks alle veiligheidsmaatregelen soms ook met zijn eigen telefoon naar Yerslashova’s nieuwe telefoon belt, komt Bellingcat erachter hoe Bonanza en de GROe contact hebben met elkaar.

Behalve belletjes, gemiddeld twee per dag, wordt ook veel ge-smst en soms gemaild. Verhalen die zullen verschijnen op Bonanza Media of aankondigingen van nieuwe evenementen, worden eerst aan de kolonel voorgelegd. Door dit lijntje krijgen de Russen toegang tot de kleine maar luide groep van Nederlandse complotdenkers rondom MH17. Zo blijkt dat de in Nederland woonachtige pro-Kremlin activist Elena Plotnikova via Bonanza Media een tekst liet nakijken door Chebanov. Van de ex-Elsevier-journalist Eric van de Beek, inmiddels schrijver bij Bonanza en complotblad De Andere Krant, zijn via deze route verschillende stukken voorgelegd in Moskou. In een aantal gevallen lijkt het erop dat er hele zinnen zijn toegevoegd. Dat Russische spionnen zo vergaand invloed hebben op wat activisten en burgerjournalisten schrijven is een uniek voorbeeld van inmenging in Nederland.

De intensieve samenwerking tussen kolonel Chebanov en het duo van Bonanza beperkt zich niet tot informatie-uitwisseling en het geven van telefoons. Begin dit jaar, op 6 januari, zo zag Bellingcat, sms’en Yerslashova en de kolonel intensief. Zij stuurt foto’s van het paspoort van haarzelf en dat van haar cameraman, die naast zijn werk voor Bonanza ook bij Russia Today werkt. Enkele dagen later volgt ook een paspoortkopie van Van der Werff, die op basis van meta-gegevens in Rusland lijkt te zijn gemaakt.

Op basis van telefoondata ziet Bellingcat hoe Chebanov na het ontvangen van de foto’s belt met een andere GROe-officier die op zijn beurt contact zoekt met Anna Soroka, onderminister van Buitenlandse Zaken van de rebellenstaat Oost-Oekraïne. Uit het gelekte e-mailcontact tussen Soroka en deze Russische spion blijkt dat de paspoorten nodig zijn om het Bonanza-team toegang te geven tot de moeilijk toegankelijke Donbas-regio. Onderminister Soroka wil dat alleen toestaan met toestemming van Het Kremlin en de Russische inlichtingendienst FSB, zo schrijft ze. Het illustreert hoeveel hoog gepositioneerde Russen en pro-Russische rebellen in Oekraïne betrokken zijn bij het faciliteren van Yerlashova, Van der Werff en hun cameraman.

Maar nog belangrijker: het maakt inzichtelijk hoe de dagen eruitzagen voordat Bonanza met zijn belangrijkste wapenfeit naar buiten kwam. Op 12 januari nemen Van der Werff en Yerlashova plaats voor een webcam in Moskou om hun volgers te vertellen dat er groot nieuws aankomt. Ze hebben ‘belangrijke informatie’ gekregen die ze zelf gaan verifiëren, kort daarna reizen ze naar de grens met Oost-Oekraïne. Onderweg naar de grens bellen Yerlashova en een GROe-officier constant met elkaar. Eenmaal in de regio voor hun veldwerk wordt er in drie dagen meer dan honderd keer gecommuniceerd, schrijft Bellingcat.

Terug in Nederland is het telefoonverkeer tussen GROe-officieren en Bonanza nog altijd hoog. Op 31 januari, de dag voor de ‘grote onthulling’, bereikt het aantal telefoontjes en berichten tussen Yerlashova en de tweede GROe-officieren opnieuw een piek. Op 1 februari is het eindelijk zover en lekken Van der Werff en Yerlashova een intern JIT-document en kondigen de ‘BonanzaLeaks’ aan, een maandenlange periode waarin documenten naar buiten worden gebracht. Hoewel de gelekte documenten allesbehalve scandaleus zijn, zijn ze voer voor complotdenkers en Russische staatsmedia, Bonanza krijgt veel aandacht. De advocaten van de verdediging zullen later in de procesgang verwijzen naar het werk van Bonanza en hebben Van der Werff opgeroepen als getuigen in de rechtbank.

De gelekte documenten zijn mogelijk gestolen tijdens een hack van het Maleise Openbaar Ministerie, dat is aangesloten bij het gezamenlijke JIT-onderzoek dat wordt geleid door Nederland. Achter die hackpoging zat de GROe.

‘Het illustreert hoe belangrijk informatie is in moderne oorlogsvoering, zeker wanneer het Rusland en Oekraïne betreft’, zegt Marieke de Hoon, universitair docent internationaal recht aan de Vrije Universiteit en nauwgezet volger van de MH17-rechtszaken. ‘Informatie is deel van de strijd en doordat het tegenwoordig makkelijker verspreidt, dringt het nu ook subtiel door in delen van onze maatschappij.’ Zoals op Twitter, in alternatieve kranten of in dit geval in de rechtszaal.

Toch gelooft De Hoon niet dat Van der Werff als Nederlands staatsburger, samenwerkend met een Russische inlichtingendienst, strafrechtelijk zal worden vervolgd. ‘Hij is niet in vreemde krijgsdienst en pleegt geen gevechtshandelingen, het gaat hier om informatie en dat valt buiten de reikwijdte van de strafbaarstelling van het toetreden tot een vijandige krijgsdienst of het plegen van geweldsdaden.’

Maar wat als de strijd vooral om informatie draait? ‘Je komt dan in een zeer ingewikkeld spanningsveld waarin je aan de vrijheid van meningsuiting en andere liberale waarden komt. Het draait dan om het verspreiden van desinformatie en als daar niet een direct slachtoffer van is en het niet oproept tot geweld, heeft het strafrecht hier niet echt een passende bepaling voor.’ De Hoon ziet daarom vooral een taak voor de journalistiek. ‘Nu propaganda zich makkelijker verspreidt, zeker online, is er juist grote nood aan mensen die informatie controleren en wegen. Uiteindelijk is dat de taak van journalisten.’

Saillant in dit licht is dat Van der Werff zichzelf trots journalist noemt. Hij voelt zich gesterkt door het feit dat hij in mei 2019 een perskaart ontving van de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ). Daarmee schermt Van der Werff graag als mensen hem online betichten van het verspreiden van propaganda.

‘Ik denk dat de journalistiek zichzelf de vraag moet stellen hoe zij zich beschermt als beroepsgroep en als hoeder en controlerende macht van informatie’, zegt De Hoon. ‘Jullie moeten ook elkaar controleren. Misschien zelfs overwegen of je niet toe moet naar een beschermde titel, die je kunt verliezen als de rest van de beroepsgroep gelooft dat je niet de juiste methodes toepast. Net zoals bij andere gildes als de advocatuur.’

Die vraag lijkt relevanter dan ooit nu de zelfbenoemde journalisten van Bonanza Media hun aandacht verleggen naar andere thema’s zoals corona, Syrië en de klokkenluider Julian Assange. De lijnen die ze daarin volgen passen opnieuw perfect in het Russische narratief.

‘Ik schrik enorm van deze bevindingen’, zegt Thomas Bruning, algemeen secretaris van de NVJ. ‘Hij heeft inderdaad een perskaart van ons gekregen, al hebben we die niet verlengd toen Van der Werff daarom verzocht. De reden daarvoor was dat hij niet duidelijk kon aantonen dat hij onafhankelijk zijn geld verdiende.’ Lid is Van der Werff nog wel altijd. ‘Wij zijn zeer terughoudend met royeren. Het is en blijft een open beroep. Al zijn er zeker uitzonderingen, samenspanning met een buitenlandse mogendheid kan zeker een reden zijn om hierover na te denken. Wij moeten dat zorgvuldig onderzoeken en zullen daarvoor ook wederhoor halen bij het betreffende lid.’

Van der Werff lijkt inmiddels voorzichtiger geworden. Waar eerder trots op zijn website stond dat hij samen met Yerlashova Bonanza Media oprichtte, zegt hij nu slechts een freelancer te zijn. Het zinnetje over de oprichting is verwijderd. Hij is – net als Yerlashova en Van de Beek – door Bellingcat tevergeefs gevraagd om wederhoor, maar dat weigert hij. ‘Bonanza media is niet mijn project’, schrijft Van der Werff op Twitter terug aan een Bellingcat-onderzoeker, om daar vervolgens cryptisch aan toe te voegen: ‘Bewijs jij maar dat je geen pedofiel bent.’


De Groene Amsterdammer assisteerde Bellingcat op een aantal onderdelen van hun onderzoeksrapport