De geboren koning en de gekozen premier: het ongemak gaat al generaties terug

‘Fout’ en ‘verschrikkelijk vervelend’. Dat zei premier Rutte toen hij zondag bij het Catshuis aankwam voor corona-overleg met ministers en deskundigen en hem gevraagd werd naar de Griekse vakantie van de koning. ‘Het laatste dat je wilt is dat er onduidelijkheid in Nederland is over het belang om regels na te leven.’

Zo nam de minister-president alsnog de volle verantwoordelijkheid voor de consternatie rond de reis van koning Willem-Alexander en diens gezin. Hij heeft te laat beseft dat de vakantie ‘niet langer te rijmen was met de oplopende besmettingen en de aangescherpte maatregelen’, schreef hij in een brief aan de Tweede Kamer.

Privéreizen zoals vakanties behoren tot de persoonlijke levenssfeer van de koning. Maar het is aan de minister-president om te beoordelen of daarbij ‘het algemeen belang aan de orde is’. Daar is het volgens Rutte misgegaan. Een reisje naar Griekenland verliest in coronatijden haar onschuld. ‘Dit had mij eerder aanleiding moeten geven tot heroverweging van de voorgenomen vakantie.’

Een dergelijke verklaring was staatsrechtelijk gezien voor Rutte de enig mogelijke oplossing. De handel en wandel van de koning, en dus ook diens vakantieplannen, vallen onder de ministeriële verantwoordelijkheid, zo staat het in de Grondwet.

Een vergelijkbare boetedoening van de zijde van de koninklijke familie, die zaterdagavond per lijnvlucht uit Griekenland repatrieerde, blijft vooralsnog achterwege. Het koningshuis beperkt zich tot de eerder gegeven verklaring dat de vakantie is afgebroken vanwege ‘de reacties van mensen op berichten in de media. En die zijn heftig en die raken ons.’ Een reflectie op de eigen keuze klinkt daar niet in door.

Samen

‘Dit vraagt nogal wat van ons allemaal’, zei Willem-Alexander in maart in zijn coronatoespraak. ‘Dit is iets waar we samen doorheen moeten.’ De afgelopen maanden hebben hij en zijn vrouw geregeld coronapatiënten en zorgverleners opgezocht, ze hadden de gevolgen van het virus met eigen ogen en oren ervaren. Van een koning die zo nadrukkelijk een plek tussen zijn volk zoekt, zou je een scherper afgestelde antenne verwachten. Toch bracht pas het zien van de reacties op sociale media bij hem en zijn entourage het inzicht dat een Griekse vakantie nu geen pas geeft.

Volgens Peter Rehwinkel, kenner van het koningshuis en gepromoveerd op de staatsrechtelijke positie van de minister-president, kan dat de koning in juridische zin niet worden aangerekend. ‘Dit is een kras op het imago van Willem-Alexander. Maar die komt voor rekening van Rutte, die een inschattingsfout maakte. Als die zou hebben gezegd dat dit een slecht idee was, mag je aannemen dat de koning zijn plannen zou hebben veranderd. Nu de premier geen bezwaar heeft gemaakt, kan hij niet anders dan zijn verkeerde inschatting toegeven.’

Bij de voortijdig afgebroken Griekse vakantie van het gezin Van Oranje-Nassau draait alles, zoals wel vaker, om de ministeriële verantwoordelijkheid voor de onschendbare vorst. Daar gaat het vaker mis, ook bij vakanties. Koningin Beatrix ging ooit tegen de wil van het kabinet skiën in het Oostenrijk van Jörg Haider; een reisje van Beatrix naar Oman werd in 2011 afgeschaald van staatsbezoek naar privéreis.

Zowat elke maandagmiddag gaat Mark Rutte naar Paleis Noordeinde om bij te praten met de koning. Doorgaans komt hij op de fiets. Die parkeert hij dan op de standaard naast de paleisingang – hij zet hem voor de zekerheid wel op slot. Vervolgens loopt hij over de rode loper tussen de erewacht door het paleis binnen.

Daar spreken ze met elkaar, het geboren staatshoofd en de gekozen premier. Vaak zal dat eenrichtingsverkeer zijn: Rutte vertelt de koning wat hij moet weten over de regeringsplannen. Het is een beleefdheidsbezoek; de koning speelt geen formele rol in het landsbestuur.

Vakantieplannen

Soms zal de koning ook informatie willen delen. Misschien iets wat hem bij werkbezoeken is opgevallen, misschien ook iets over zijn eigen projecten. Als ze elkaar afgelopen maandag hebben getroffen, zullen de Griekse vakantieplannen ter sprake zijn gekomen, en het voornemen het regeringsvliegtuig te pakken zodra de Haagse schoolvakantie begon – Rutte wil daar geen mededelingen over doen. Een dag later zouden de coronamaatregelen worden aangescherpt. Over die aanstaande persconferentie zal Rutte de koning hebben verteld, wellicht ook over de EU-top over de Brexit. De premier had veel aan zijn hoofd.

De betrekkingen tussen koning en minister-president zijn een mysterie. Zo is dat bij wet geregeld. Het bovenstaande is dus giswerk, al lieten premier en Rijksvoorlichtingsdienst (RVD) al snel weten op de hoogte te zijn geweest van de vakantieplannen.

Het is de minister-president die het contact met de koning onderhoudt en de inhoud van die besprekingen kennelijk niet altijd deelt met zijn naaste collega’s. Zo kon het gebeuren dat vicepremier Hugo de Jonge vrijdag bij de wekelijkse persconferentie werd overvallen door vragen over de koninklijke vakantie. Hij verkeerde in onwetendheid, dat bevestigt Rutte in zijn brief.

Die ministeriële verantwoordelijkheid leidt jaarlijks tot ongemakkelijke taferelen. Bijvoorbeeld als de begroting van het koningshuis in de Tweede Kamer wordt behandeld en Rutte zich moet verantwoorden voor de kosten van een opknapbeurt van het koninklijke jacht De Groene Draeck, voor jachtpartijen bij paleis het Loo, voor het koninklijke meubilair dat dubbel gedeclareerd zou zijn of het royale traktement voor prinses Amalia als ze straks 18 is.

Lockheed

Dat ongemak gaat generaties terug. Dan gaat het al snel over de Lockheed-affaire, waarin minister-president Den Uyl geconfronteerd werd met ontoelaatbaar gedrag van prins Bernhard. Of over de affaire-Zorreguieta, toen bleek dat de kroonprins zijn oog had laten vallen op de dochter van een voormalig Argentijnse politicus die kennis zou hebben gehad van oorlogsmisdaden.

Een in dit geval passender voorbeeld is een vakantietripje in augustus 1987 van koningin Beatrix op het jacht van biermagnaat Freddy Heineken, de Something Cool. Niemand zou ooit van dat reisje gehoord hebben, ware het niet dat de koningin aan boord een hersenvliesontsteking opliep en moest worden opgenomen in het ziekenhuis van het Zuid-Franse Antibes. Al vrij snel kon ze worden gerepatrieerd naar ziekenhuis Bronovo in Den Haag.

‘De pers blijkt daarvan eerder op de hoogte te zijn dan de RVD’, schrijft Marja Wagenaar in haar boek De Rijksvoorlichtingsdienst. Toenmalig RVD-directeur Hans van der Voet zegt daarin dat als de koningin vakantie viert, andere regels gelden: ‘Ze is dan vrij en kan privédingen doen. En dus moeten zo min mogelijk mensen weten wat ze doet. Ik wil het ook niet weten.’

Verbaasd

Zo kon het gebeuren dat de wereldpers bij de RVD aan de lijn hing om te horen hoe het met Beatrix was. De RVD had geen idee. Waarnemend directeur Fred Lörtzer spreekt er in het boek van Wagenaar zijn bevreemding over uit dat niemand aan het hof op de gedachte kwam de RVD te informeren dat de koningin in het ziekenhuis lag: ‘Achteraf hebben we het wel met het hof besproken, dat het niet goed gegaan was. Echte excuses hebben we nooit gehad.’ Ook nu berichten buitenlandse media verbaasd over de afgebroken koninklijke vakantieplannen.

In zijn onlangs verschenen boek De koning en de monarchie. Toekomstbestendig? pleit de Nijmeegse hoogleraar Paul Bovend’eert voor een grondige herziening van de plek van de monarchie in het staatsbestel. Zijn meest vergaande conclusie: het erfelijk koningschap is een relict uit voorbije tijden.