Verenigde Naties worden 75: heeft de VN nog een hoofdrol op het wereldtoneel? Of staat ze straks voorgoed buitenspel?

Toen in maart de coronabesmettingen alle landen in de wereld begonnen te teisteren en de ziekte een pandemie werd, riep VN secretaris-generaal Guterres op tot een algemeen staakt-het-vuren. De leden van de VN-Veiligheidsraad discussieerden 3 maanden over een resolutie die de oproep van de VN-topman moest vastleggen.

Pas op 1 juli werd de resolutie aangenomen in de Veiligheidsraad. Begin april hadden in elf landen verschillende partijen die betrokken waren in gewapende conflicten, positief gereageerd op de oproep van Guterres. Maar omdat de beraadslagingen in de VN-Veiligheidsraad zo lang duurden, hadden die strijdende partijen intussen gewoon weer de draad opgenomen. 

Zo stond en staat de VN grotendeels buitenspel in de grootste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog. De VN werd net na die wereldoorlog opgericht om een nieuwe te vermijden. Die doelstelling heeft de organisatie de voorbije 75 jaar kunnen waarmaken, maar toch lijkt er niet veel reden tot feestvieren. De toenemende spanningen in de wereld ondergraven meer en meer het basisidee van de VN: dat samenwerking leidt tot een betere wereld.

(Lees verder onder de video: de oprichting van de VN).

Elke derde week van september verzamelen de wereldleiders normaal gezien in New York. Het is een diplomatieke hoogmis. Ze spreken de Algemene Vergadering van de VN toe, maar dat is maar het topje van de ijsberg. In de wandelgangen zijn er ontelbare ontmoetingen, formele maar vooral informele. De contacten die in New York in september tussen wereldleiders worden gelegd, maken het eenvoudiger om elkaar te bellen als er een crisis uitbreekt.

Dit jaar gaat de diplomatieke hoogmis niet door. De pandemie houdt de wereldleiders thuis. Ze zullen niet samen een glas kunnen drinken op de 75e verjaardag van de VN. Hun bijdrage aan het algemene debat in de Algemene Vergadering zal zich beperken tot opgenomen statements.

(Lees verder onder de video: historische speeches in de VN.

De VN kan zo zijn cruciale rol niet spelen terwijl de problemen in de wereld alleen maar toenemen.  Naast de pandemie zelf is er de diepste economische crisis sinds de Tweede Wereldoorlog die er het gevolg van is. Intussen zien we meer en meer tekenen dat de opwarming van de aarde concrete gevolgen begint te hebben. Het aantal vluchtelingen is met iets meer dan 70 miljoen nog nooit zo hoog geweest. Maar van internationale samenwerking om deze problemen aan te pakken, is weinig sprake, onder meer door de toenemende rivaliteit tussen de twee grootmachten in de wereld, de VS en China. 

De Amerikaanse president Trump heeft de voorbije vier jaar de VN geregeld onder vuur genomen. Multilateralisme strookt nu eenmaal niet met zijn handelsmerk "America First". In de ogen van Trump probeert de VN alleen maar de soevereiniteit van de VS aan banden te leggen. De VN was nooit echt populair in de VS, maar onder Donald Trump telt alleen nog het directe eigenbelang, ook als dat de strategische belangen van Amerika op lange termijn in gevaar brengt.

Lees verder onder de video: Trump valt in VN-speech "schurkenstaten" aan.

Washington ging zelfs zover om een reisverbod in te voeren tegen de hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof, geen VN-instelling maar wel met een nauwe band met de VN. Trump trok de VS ook terug uit het klimaatakkoord van Parijs, wat binnen een VN-kader is onderhandeld. En terwijl het coronavirus de wereld rondtrok, kondigde de Amerikaanse president aan dat hij zijn land zou terugtrekken uit de Wereldgezondheidsorganisatie, de WHO, een VN-organisatie. 

De WHO had volgens Trump te veel aan de leiband van China gelopen toen in Wuhan het coronavirus was opgedoken. Hij stond niet alleen met die kritiek, maar in plaats van te proberen de Chinese invloed terug te dringen, gaf hij de WHO helemaal op. Net die terugtrekking van de VS opent kansen voor nieuwe oprukkende landen, in de eerste plaats China, om meer invloed te krijgen binnen de VN waardoor Trump precies het tegendeel bereikt van wat hij wil, namelijk China verzwakken. 

Waar de VS de VN meer en meer links laat liggen, probeert China de organisatie net meer naar zijn eigen hand te zetten. In het verleden konden westerse landen zich vaak beroepen op de VN om democratie en mensenrechten in de wereld te verdedigen. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens die binnen de VN in 1948 werd aangenomen, is nog altijd een basisdocument waarmee vaak wordt gezwaaid door westerse landen als landen in de wereld het niet zo nauw nemen met de mensenrechten.

De hele VN straalt nog altijd een grotendeels westerse benadering uit van de wereldproblematiek. Veel cruciale functies zijn in handen van mensen die ofwel uit westerse landen komen of die westerse benadering onderschrijven. Van de vijf zetels in de VN-Veiligheidsraad met een vetorecht zijn er drie voor westerse landen.

China probeert de organisatie van binnenuit te veranderen en ze meer in de Chinese richting te sturen. Zo is vorig jaar de Chinese viceminister van Landbouw directeur-generaal van de FAO geworden, de Voedsel- en Landbouworganisatie van de VN. Twee andere kandidaten die werden gesteund door de VS en de EU moesten het onderspit delven.

Al in 2016 kwam aan het hoofd van Interpol, een officieel adviesorgaan van de VN, een vroegere Chinese viceminister van Publieke Veiligheid. Meng Hongwei werd twee jaar later in geheimzinnige omstandigheden aangehouden in China voor corruptie en zou volgens de Chinese autoriteiten ontslag hebben genomen uit zijn positie bij Interpol. Zijn vrouw dagvaardde Interpol, omdat de organisatie haar te weinig zou gesteund hebben om haar man te verdedigen. 

Eind augustus slaagde China erin om een rechter te laten verkiezen in het Internationaal Zeerechttribunaal dat toeziet op het VN-zeerechtverdrag. Het lijkt een weinig belangrijke positie, maar China probeert zijn invloed in de Zuid-Chinese Zee uit te breiden en daarin kan dat Zeerechttribunaal een rol spelen. Ook de huidige directeur-generaal van de WHO, de Ethiopiër Tedros Adhanom Ghebreyesus, is op die positie gekomen na intens gelobby door China bij onder meer de Afrikaanse landen.   

Peking kan ook veel landen binnen de VN aan zich binden door gul met financiële middelen rond te strooien. China kan veel landen beloven dat ze opgenomen zullen worden in de investeringen die nodig zijn voor de nieuwe Zijderoute die China probeert uit te bouwen en die tentakels zal hebben in zowel Azië, Europa als Afrika. Ook het feit dat de VS veel van die landen nu laat links liggen, omdat Washington zich onder Trump meer en meer terugtrekt, geeft China meer mogelijkheden. 

Dat kan zich ook vertalen in stemgedrag binnen de VN. China maakt de facto deel uit van de groep van 77 binnen de Verenigde Naties ook al is het er formeel geen lid van. Die groep heeft inmiddels meer dan 130 leden, waaronder veel ontwikkelingslanden uit Azië, Afrika en Latijns-Amerika en heeft dus een meerderheid binnen de VN.

Meestal speelt dat geen rol, omdat de belangrijkste beslissingen niet door de Algemene Vergadering worden genomen, waar ieder land 1 stem heeft, maar door de Veiligheidsraad. Maar bijvoorbeeld bij verkiezingen van leidende figuren of bij de goedkeuring van het budget kunnen die regionale groepen wel een rol spelen. 

Binnen de Groep van 77, de vroegere ongebonden landen, ligt de VS al niet goed vanwege de dominerende rol die het land heeft gespeeld na het einde van de Koude Oorlog. Het beleid van Trump heeft het aanzien van de VS binnen die groep alvast niet verbeterd, terwijl China nu meer en meer wordt gezien als een alternatieve grootmacht. 

Na 75 jaar is de VN uitgegroeid tot een organisatie met 193 lidstaten (in 1945 waren er maar 50 lidstaten) en meer dan 40.000 mensen. Er zijn nog altijd een tiental vredesmissies, onder meer in Congo en Mali. De VN heeft in het verleden meer dan 50 van deze missies gedaan. Ze zijn niet altijd succesvol geweest. De mislukking van de VN-blauwhelmen om de oorlog in Bosnië te stoppen, behoort tot het collectief geheugen.

Maar nog altijd wordt bij grote conflicten in de eerste plaats naar de VN gekeken om de strijdende partijen uit elkaar te halen. De VN heeft ook geleerd van de fouten uit het verleden. Na het debacle in Bosnië waar de VN-blauwhelmen een te zwak mandaat hadden, wordt nu over dat mandaat goed nagedacht. Vaak wordt nu een mandaat gegeven om de vrede desnoods met geweld op te leggen, de zogenaamde Hoofdstuk 7-missies. Dergelijke gevechtsmissies worden ook vaak uitbesteed aan regionale organisaties zoals de NAVO (in Bosnië na de akkoorden van Dayton) of de Afrikaanse Unie.

Lees verder onder de video: tijdslijn van toetreding tot de VN.

De mogelijkheden die de VN heeft om tussenbeide te komen, en die zeer ingrijpend kunnen zijn, worden evenwel sterk beperkt door de belangen van de lidstaten, en dan vooral van de 5 permanente leden van de Veiligheidsraad die vetorecht hebben (VS, Rusland, China, Frankrijk en Verenigd Koninkrijk). Zo slaagde de Veiligheidsraad er nauwelijks in iets te doen aan de oorlog in Syrië, omdat Rusland, dat de Syrische leider Assad militair en politiek ondersteunt, voortdurend zijn vetorecht gebruikte voor resoluties die de positie van Assad zouden kunnen ondergraven.

Ook België, momenteel een van de 10 niet-permanente leden van de Veiligheidsraad kreeg daar begin juli mee af te rekenen. Een Duits-Belgisch voorstel om twee grensposten open te houden voor humanitaire zendingen naar rebellengebied, werd door Rusland tegengehouden. Na lange onderhandelingen en zeven stemmingen kwam uiteindelijk als compromis uit de bus dat 1 grenspost open blijft voor 1 jaar. 

Maar ook andere permanente leden gebruiken hun veto te pas en te onpas. De VS blokkeert bijna iedere resolutie die een veroordeling van Israël zou kunnen inhouden. China hield in 1999 de verlenging van de vredesmacht in Macedonië tegen, omdat dat land Taiwan had erkend in ruil voor financiële bijstand. China is voorzichtig met het veto, net als Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, maar gebruikt het de laatste jaren wel vaak samen met Rusland als het gaat over Syrië. 

Meer fundamenteler zit de VN met het probleem dat het machtigste orgaan van de organisatie niet is mee geëvolueerd met de tijd. Het is nog altijd een afspiegeling van de wereld in 1945, 75 jaar geleden. De overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog werden beloond met een permanente zetel in de Veiligheidsraad. Maar intussen ziet de wereld er helemaal anders uit.

Europa heeft twee permanente zetels terwijl het momenteel in de geopolitiek geen echte vooraanstaande rol kan spelen. Rusland is niet meer de Sovjet-Unie, een land dat met de VS kon wedijveren. Opkomende grote landen, zoals Brazilië en India, hebben geen plaats in de "regering van de wereld" net als industriële grootmachten Duitsland en Japan, omdat ze 75 jaar geleden de oorlog verloren, iets wat hen in de internationale politiek op dit moment helemaal niet meer kwalijk wordt genomen . 

Ieder keer als de wereldleiders eind september naar New York komen, staat de hervorming van de Veiligheidsraad op de agenda, maar iedere keer blijft alles bij het oude, omdat geen enkele permanente lidstaat van de Veiligheidsraad iets wil veranderen dat zijn positie zou ondergraven. 

Voor een middelgroot land als België blijft de VN intussen een cruciale organisatie. Landen als België kunnen hun individuele stem nauwelijks laten horen en hun belangen niet verdedigen in een wereld waar alles draait om macht en invloed. Maar binnen de VN heeft België wel een stem, zeker als het ingebed zit in de Europese Unie. In die multilaterale wereld gelden niet alleen de regels van macht en invloed, maar zijn er regels en procedures die ook de sterkere landen moeten volgen. Indien ze dat niet doen, zoals de VS met de invasie van Irak in 2003, krijgen ze een aanzienlijk deel van de wereldopinie tegen zich. 

Lees verder onder de video: toespraak VS-minister Powell over Irak.

De VN biedt ook neutraal terrein waar landen hun ongenoegen kunnen uiten, een soort veiligheidsklep. Dat zorgt ervoor dat politici niet meteen naar traditionele middelen, ook militaire, moeten grijpen indien er zich een crisis voordoet. Ze kunnen hun publieke opinie vertellen dat ze de zaak zullen aankaarten in de VN, wat al meteen voor een korte periode van afkoeling zorgt.

Binnen de VN zijn tegenstanders ook verplicht met elkaar in gesprek te gaan. Voor de camera’s lijken het vaak dovemansgesprekken, maar achter de schermen wordt er wel degelijk gepraat tussen vijanden. De VN kan ook bepaalde ontwikkelingen in gang zetten waarbij het als individueel land moeilijk wordt om aan de zijkant te blijven staan. De VS heeft zich wel teruggetrokken uit het klimaatakkoord van Parijs, maar heeft daarvoor ook enorm veel kritiek gekregen, zelfs van traditionele bondgenoten in Europa.

De VN moet op zijn 75e verjaardag dus zeker niet afgeschreven worden. Soms boekt de organisatie opmerkelijke successen die niet altijd op haar conto komen. Zo zijn de pokken uitgeroeid door een wereldwijde vaccinatiecampagne geleid door de WHO. De VN kan als globale organisatie de lidstaten wijzen op globale problemen die een gemeenschappelijke aanpak vereisen. Of die gemeenschappelijke aanpak er komt, heeft vaak veel meer te maken met de bereidwilligheid van de lidstaten om het probleem aan te pakken dan met de inzet van de VN. Maar misschien is het belangrijkste argument om de VN te behouden in de huidige chaotische wereld nog wel dat de wereld er nog veel chaotischer en gevaarlijker zou uitzien zonder de VN.