Renske Leijten en Pieter Omtzigt beten zich vast in de kinderopvangtoeslagaffaire. ‘De rechtsstaat voelt niet meer als rechtsstaat’

Vier dikke ordners liggen op tafel, in de hoek van Renske Leijtens werkkamer staan nog drie tassen met dossiers van ouders. Als het SP-Kamerlid door de zwartgelakte dossiers bladert, borrelen verhalen uit de kinderopvangtoeslagaffaire vanzelf op.

“Ik had vanochtend weer een moeder aan de telefoon die al zes keer beloofd is dat ze dit jaar gecompenseerd gaat worden, maar het gebeurt maar niet. Ze gaat nu naar de rechter om een dwangsom te vorderen. Ik snap dat. Is het ook verstandig, kan ik haar goed adviseren? Weet ik niet. Dus ik zeg: doe maar gewoon, maar praat wel met die en die.” Er zit veel pijn bij door de toeslagenaffaire getroffen ouders, zegt Leijten. “Ook bij mensen die je al honderd keer gesproken hebt. Altijd weer die pijn.”

Door het vasthoudende werk van Leijten en CDA’er Pieter Omtzigt, in combinatie met publicaties van Trouw en ‘RTL Nieuws’, kwam de kinderopvangtoeslagaffaire aan het licht. Nog steeds hebben de Kamerleden er een dagtaak aan. Ze zitten in een appgroep met 55 ouders die in de problemen kwamen nadat zij onterecht verdacht werden van fraude. De Kamerleden komen nauwelijks aan andere onderwerpen toe.

‘De ouders in de appgroep hádden het niet meer’

Omtzigt, die met een videoverbinding inbelt vanuit zijn werkkamer thuis in Enschede: “Een gedeelte van het andere werk is in de knel gekomen. Ik had graag meer tijd besteed aan Europa en pensioenen. Het afgelopen jaar heb ik me soms meer een detective gevoeld. Dan was ik anderhalve dag bezig informatie boven tafel te krijgen die de regering per ommegaande had moeten verschaffen.”

De twee raakten emotioneel betrokken. Omtzigt: “Ik denk dat Renske nog meer contact met ouders heeft dan ik. Maar ook ik kan heel boos worden. Vorige week zei de staatssecretaris dat de komende twee maanden maar een beperkt aantal schadevergoedingen wordt uitgekeerd. Terwijl dik 40 miljoen euro naar de uitvoeringsorganisatie van de Belastingdienst gaat, 2 miljoen gaat naar consultants. In al die maanden is maar één miljoen naar deze mensen overgemaakt. Voor wie zijn we dan bezig?” De ouders in de appgroep hádden het niet meer tijdens het debat, zegt Omtzigt: “Zij vragen zich af waar ze de komende weken van moeten eten. De overheid moet met een tussenoplossing komen.”

Slimme jurist

De twee zien een parallel met Groningen, waar veel door aardbevingen getroffen inwoners nog altijd wachten op genoegdoening. Leijten: “Het probleem is dat alles is opgebouwd rond het rapport van de commissie-Donner. Hij schrijft alleen over de eerste zaak die aan het licht kwam, Caf 11, dat de Belastingdienst ‘vooringenomen gehandeld’ heeft.

“Maar ook in andere zaken waren er zwarte lijsten en risicomodellen met indicatoren die je niet mag gebruiken. Als een ouder stukken niet goed of onvolledig opstuurde, kreeg die een vinkje achter de naam. Vanaf dat moment was de behandeling óók vooringenomen.

“Donner is een slimme jurist. Doordat hij het zo ingewikkeld heeft gemaakt, heb je nu allerlei grensdiscussies. Dat zie je ook in Groningen. Ze zijn het kleiner aan het maken. Je kunt ook in één keer de pleister eraf trekken en zeggen: we compenseren een heel grote groep, ongetwijfeld krijgt iemand te veel, maar dat is dan maar zo. Dan zijn we er wel in een jaar vanaf. Zo wordt het niet alleen nóg traumatischer voor de ouders, het heeft de hele samenleving geschokt.”

‘In dit dossier gaf iedereen gas’

Leijten en Omtzigt vormen een opmerkelijk duo, de een uit de oppositie, de ander als lid van een regeringspartij. Leijten had nooit het gevoel dat ze samenwerkte met een coalitiepoliticus: “Bij andere onderwerpen staat de coalitie op de rem. Dan geef ik gas. In dit dossier gaf iedereen gas. Als ik een debat aanvroeg, was de eerste die het steunde iemand uit Enschede.”

De samenwerking groeide vanzelf. Aanvankelijk stelde vooral Omtzigt Kamervragen over de Belastingdienst, die op stilzwijgende goedkeuring van Leijten konden rekenen. “Dat veranderde toen ik een keer het gerucht hoorde, dat gespin kan hier in Den Haag heel hardnekkig zijn, dat Omtzigt hiermee bezig zou zijn, zodat hij vanuit de coalitie ook nog oppositie kon spelen. ‘What the fuck’, dacht ik. Los ervan dat oppositie niet iets is dat je speelt, is het hartstikke belangrijk voor het wezen van de democratie dat er oppositiepartijen zijn. Na alles wat ik had gelezen wist ik al dat er echt iets aan de hand was bij de Belastingdienst. Toen ben ik er ook op ingegaan.”

Na verloop van tijd trokken ze meer samen op. Leijten: “Vorig jaar zomer heb ik uit pure frustratie een meldpunt geopend. Als de regering geen informatie gaf, ging ik het zelf ophalen. We wisten al dat het mis was met Caf 11, maar toen bleek het nog véél groter. Dat inzicht is cruciaal geweest. De regering heeft het klein proberen te houden, door het weg te stoppen in onderzoekscommissies. Door dat meldpunt werden de ouders zichtbaar.”

Bij Omtzigt drong de omvang stukje bij beetje door. “Toen duidelijk werd dat Caf 11 niet de enige zaak was, vroeg ik een overzicht. Ik kreeg een documentje; totaal ongestructureerd en ongeordend, zonder inhoudsopgave.” Hij somt op: “Caf 23, Caf 2, Caf 18. Als je dat zo naar ons opstuurt, weet ik dat het heel erg mis zit.”

‘De beerput is nog lang niet leeg, hij is nog niet eens helemaal open’

De olievlek werd groter. Omtzigt: “Honderdduizenden mensen waren illegaal op een zwarte lijst gezet. We hebben nog niet het begin van een idee wat voor effect dit op hun levens heeft gehad.” De zaak lijkt zich bovendien uit te strekken naar andere delen van de Belastingdienst. “Ik ben nu met een zijstraat bezig die de affaire zou kunnen uitbreiden naar een andere. Op een niet zo’n fraaie manier, kan ik je verzekeren.”

De beerput is nog lang niet leeg, zegt Omtzigt. “Hij is niet eens helemaal open. Er zitten veel vertakkingen aan. We zijn constant tegengewerkt. Ik heb al vijf keer om een feitenrelaas gevraagd, om erachter te komen wie de Caf-aanpak heeft geaccordeerd.”

Uit een mini-enquête, waarin Kamerleden betrokkenen onder ede kunnen horen, moet blijken wie politiek verantwoordelijk zijn. De huidige verantwoordelijke bewindslieden, premier Rutte, oud-minister Lodewijk Asscher en voormalig staatssecretaris Eric Wiebes worden waarschijnlijk gehoord. Omtzigt: “Ik wil weten wie dat besluit genomen heeft. Het is niet verkeerd om tegen fraude op te treden, maar hier is ver over rechtsstatelijke grenzen heengegaan. Betrokkenen hebben zich niet aan de wet gehouden, ze hebben gelogen tegen de Ombudsman, tegen de Autoriteit Persoonsgegevens, de rechtbank.” Leijten vult aan: “Tegen de Tweede Kamer.”

Leijten: “Het kabinet blijft zeggen dat de Tweede Kamer wilde dat zo hard tegen fraude opgetreden werd. Niemand in de Kamer zei: ga maar discrimineren, leg een zwarte lijst aan en bestempel mensen zonder bewijs als fraudeur.”

‘Er moeten honderdduizenden telefoontjes van wanhopige ouders binnengekomen zijn’

In hun analyses over de onderliggende oorzaken zijn de christen-democraat en de socialist het opvallend vaak eens. Over dat er iets grondig mis is in de verhouding tussen overheid en burger, bijvoorbeeld. Leijten: “Er is heel veel geautomatiseerd. Je kunt niet meer iemand in de ogen kijken, die zegt: ik los het op, ik ga je helpen. De menselijke maat is zoek. Verschillende afdelingen zijn bezig met één iemand, het is veel makkelijker als één medewerker alles in hand heeft.”

Omtzigt: “Het moet een hel geweest zijn voor medewerkers van de Belastingtelefoon, want een aantal ouders heeft honderden keren gebeld. Er moeten honderdduizenden telefoontjes van wanhopige ouders binnengekomen zijn. Negen van de tien keer als je de Belastingtelefoon belt, wordt jouw probleem opgelost. Echt waar, die mensen zitten er om je te helpen. Maar wanneer je op een zwarte lijst staat, en de medewerker ziet onder in beeld dat hij iets niet mag vertellen, dan word je van het kastje naar de muur gestuurd.”

‘Ik zie echt grote problemen in het evenwicht tussen staat, individu, en het bedrijfsleven’

De affaire sterkte Omtzigt zich kandidaat te stellen voor het CDA-lijsttrekkerschap. De verkiezing verloor hij nipt van vicepremier Hugo de Jonge “Deze affaire heeft me duidelijk gemaakt dat er een dieper probleem is met de rechtsstaat dan we zelf durven erkennen. Er is iets grondig mis als tienduizenden ouders dit kan overkomen, en als het jaren duurt voordat zij de media of belangengroepen kunnen bereiken.

“Daarom was de centrale boodschap van mijn campagne: herstel van de rechtsstaat. Als ik een paar jaar geleden had gezegd dat ik campagne zou voeren op rechtsstatelijkheid, was ik waarschijnlijk uitgelachen. Maar ik zie echt grote problemen in het evenwicht tussen staat, individu, en het bedrijfsleven. Dat laatste zeg ik niet omdat Renske erbij is. En ik heb het niet zozeer over het mkb, maar over het internationale bedrijfsleven. Dat sociale contract is goed stuk. De Belastingdienst hield op een gegeven moment roadshows in landen als Oekraïne om op de Nederlandse ambassade aan rijken en bedrijven te vertellen hoe ze zo weinig mogelijk belasting konden betalen op de Zuidas.”

Leijten: “De balans is weg. Wanneer de Belastingdienst ook maar een dag te laat is, kunnen grote bedrijven met juridische macht een besluit afdwingen. Terwijl ouders die het juridische systeem en soms de taal niet machtig zijn er niet doorheen komen. Ik sprak mensen die tegen de Belastingdienst hebben gezegd: dit kan niet, zo mag je niet met me omgaan. Die kregen het vrij snel rechtgezet. Maar als je die kennis niet hebt en geen toegang hebt tot het recht, dan heb je echt een probleem. De vergoedingen voor de sociale advocatuur zijn teruggebracht door minister Sander Dekker. Ik heb het gevoel dat iedereen die zich meldt bij de Belastingdienst, het UWV of een andere overheidsdienst, wordt gezien als potentieel fraudeur.”

Omtzigt: “Natuurlijk hoeft Shell de Belastingtelefoon niet te bellen. Er gelden andere regels voor individuen. Maar er is iets heel erg uit elkaar gegroeid. Voor mensen voelt de rechtsstaat niet meer als de rechtsstaat. Wij voeren in Den Haag constant discussies over kleine dingen. Genderneutrale toiletten. Dat moet ook geregeld worden in de rechtsstaat, begrijp me niet verkeerd. Maar de grote brokken blijven liggen. Doen we volkshuisvesting nog wel goed nu honderdduizenden mensen geen woning kunnen vinden? Werkt de Belastingdienst eerlijk?”

“Die thema’s moeten beter aan bod komen in de Tweede Kamer en straks in verkiezingsprogramma’s. Allemaal belangengroepen willen iets, maar deze ouders hebben geen belangengroep die voor hen opkomt. Voor hen zullen we ons ouderwetse werk als parlementariër moeten doen.”

Druk binnen de coalitie om je te conformeren aan besluiten

Dat klinkt als kritiek op de andere 148 Kamerleden. Leijten nuanceert. “Pieter en ik worden gewaardeerd omdat we ons werk enorm zichtbaar doen en omdat de samenleving geschokt is. “Maar er wordt ook keihard gewerkt op het dossier-Groningen. Jammer alleen dat daar niet een oppositie- en coalitie-Kamerlid samenwerken. En ook in misstanden bij het Centraal Bureau Rijvaardigheid bijten Kamerleden zich vast.”

“Ik maak me wel zorgen over de enorme druk binnen de coalitie om je te conformeren aan besluiten. Eerder was ik zorgwoordvoerder. Toen het zorgstelsel gedecentraliseerd werd, was het steeds: mevrouw Leijten is een zwartkijker, het glas is niet altijd halfleeg. Aannemen die handel, vond de coalitie. En nu zitten we met de scherven van die grote systeemwijzigingen. Mensen moeten door hoepeltjes springen en formulieren invullen voor ze iets krijgen. Als we daarmee zouden stoppen, zou het niet alleen ontzettend veel geld schelen, maar zouden we ook weer vertrouwen opbouwen in de overheid.”

Lees ook:

Ze had voltooid leven al jaren eerder moeten regelen, vindt Pia Dijkstra (D66)

Pia Dijkstra (65) is bezig aan haar tiende jaar als Kamerlid, en al die tijd heeft ze gewerkt aan ‘haar’ initiatiefwet over voltooid leven. De eerste versie dateert uit 2012.“Als ik terugkijk, had ik het in 2016 vanuit de oppositie moeten regelen.”

Hoe Bart Snels (GroenLinks) een leidende rol kreeg bij de aanpak van belastingontwijking

In 2018 bleek dat Shell, een multinational die honderden miljoenen winst maakt, in Nederland geen belasting betaalt. Bart Snels: “Nul euro. Ik vermoedde iets, maar nu was er bewijs.” Het Kamerlid besloot dit ‘gat’ in de wet dichten, waarbij hij al zijn fiscaal technische vernuft nodig had.