Excuses voor misstanden zijn niet genoeg, herstelbetalingen zijn bittere noodzaak

Het naoorlogse Duitsland heeft een precedent geschapen door de slachtoffers van de nazi’s schadevergoeding aan te bieden. Het proces van herstelbetalingen en Wiedergutmachung ging aanvankelijk allerminst van harte, was voorzien van bureaucratische hindernissen – veel slachtoffers moesten advocaten in dienst nemen om te bewijzen dat ze werkelijk slachtoffer waren – en uiteindelijk is elke Wiedergutmachung een symbool. Welk bedrag weegt op tegen genocide?

Maar het is geen toeval dat Duitsland telkens weer opduikt als het gaat om de vraag of Amerika herstelbetalingen moet doen voor zijn wandaden jegens met name de eigen zwarte bevolking.

De in Berlijn woonachtige en in Atlanta geboren filosofe Susan Neiman betoogt in haar onevenwichtige maar interessante boek Wat we van de Duitsers kunnen leren dat Amerika schadevergoeding is verschuldigd aan de zwarte bevolking voor stelselmatige plundering, onderdrukking en uitbuiting van die bevolkingsgroep, met name in het zuiden van dat land, maar zeker niet alleen daar. Het is onjuist dat met het afschaffen van de slavernij een eind kwam aan deze praktijken, die gingen door, zij het in gewijzigde vorm, tot diep in de jaren zestig en in een bepaald opzicht tot de dag van vandaag.

Ze beroept zich nadrukkelijk op Duitsland en interessant is dat zij dit land met enige terughoudendheid voorstelt als een licht onder de naties. Zo ironisch kan de geschiedenis zijn.

Neiman is niet de eerste die zich op Duitsland beroept om voor Amerikaanse Wiedergutmachung te pleiten. In zijn veelbesproken essay in The Atlantic in 2014, ‘The Case for Reparations’, deed de schrijver Ta-Nehisi Coates dat al. Hij merkt op dat zelfs de veelgeprezen New Deal van president Roosevelt, waartoe Amerika besloot in de jaren dertig, niet in de laatste plaats uit angst voor de aantrekkingskracht van het communisme, en waardoor iets van een sociaal vangnet in Amerika ontstond, niet vrij was van discriminatie. De Social Security Act uit 1935 sloot mensen die als huishoudelijke hulp of op het land werkten uit van ouderdomsvoorzieningen of werkloosheidsuitkeringen, waardoor 65 procent van de zwarte bevolking in Amerika (tussen 70 en 80 procent van de zwarte Amerikanen in het zuiden) niet in aanmerking kwam voor die voorzieningen.

In een recent artikel in het magazine van The New York Times sluit de journaliste Nikole Hannah-Jones aan bij Ta-Nehisi Coates, ook zij meent dat het de hoogste tijd is voor herstelbetalingen. Ze wijst erop dat met name in Amerika rijkdom en niet inkomen de weg is om zekerheid en opwaartse sociale mobiliteit te creëren, temeer daar er in Amerika, vergeleken met een land als Nederland, weinig tot geen erfbelasting wordt geheven. Rijkdom, bezit plus investeringen minus schulden, is aan de zwarte bevolking ontzegd vanwege het slavernijverleden en de erfenissen van dat verleden, waaronder segregatie. In zwarte wijken was het vrijwel onmogelijk hypotheken te krijgen en in witte wijken konden zwarten geen huizen kopen.

Structurele achterstelling

De inkomensongelijkheid tussen de zwarte en niet-zwarte bevolking in Amerika is sinds 1970 grotendeels gelijk gebleven, waaraan Hannah-Jones toevoegt dat studeren voor een zwarte Amerikaan niet dezelfde positieve financiële effecten heeft als voor niet-zwarte Amerikanen.

Op allerlei gebieden is er sprake van structurele achterstelling, waarvoor herstelbetalingen een logische remedie zouden zijn.

Ook Hannah-Jones verwijst naar de Holocaust. Amerika trekt jaarlijks vijf miljoen dollar uit om Amerikaanse Holocaust-overlevenden te ondersteunen, schrijft ze, als bewijs dat Amerika genereus kan zijn. Nu is vijf miljoen per jaar niet veel, maar er zijn niet meer zoveel Holocaust-overlevenden en Amerika’s verantwoordelijkheid voor deze genocide is betrekkelijk gering.

Ta-Nehisi Coates staat uitvoerig stil bij de weerstand van de bevolking in het toenmalige West-Duitsland om aan Wiedergutmachung te doen. Slechts vijf procent van de West-Duitsers voelde zich in 1952 schuldig, slechts 29 procent meende dat de Joden recht hadden op enige vorm van schadevergoeding. Alsof hij wil aangeven dat ook als een groot deel van de bevolking daar geen zin in heeft, men niet moet terugschrikken voor herstelbetalingen. De toenmalige bondskanselier Adenauer, zeker geen idealist, veeleer een aanhanger van Realpolitik, drukte de Wiedergutmachung erdoor, vooral uit welbegrepen eigenbelang, om te voorkomen dat Duitsland een paria zou blijven.

Zonder het slavernijverleden en andere Amerikaanse zonden en de catastrofe van de Europese Joden aan elkaar gelijk te willen stellen – er is veel voor te zeggen om de Holocaust als een uniciteit te beschouwen – denk ik dat Amerika niet ontkomt aan een vorm van Wiedergutmachung, niet in de laatste plaats ook voor de oorspronkelijke bevolking. Een beter sociaal vangnet en toegang voor alle burgers tot redelijk goede medische zorg zou al een stap in de juiste richting zijn, maar of dat genoeg is, is de vraag.

Lees ook Er staat geen rekening open met het slavernijverleden

Etnische profilering

Ook Nederland zal uiteindelijk niet ontkomen aan enige vorm van herstelbetaling voor zijn slavernijverleden, en dat geldt ook bijvoorbeeld voor de vernedering vanwege recente etnische profilering door de politie, een misstand die niet alleen zwarte Nederlanders maar vooral ook Marokkaans Nederlandse jongeren heeft getroffen.

Herstelbetalingen betekenen niet dat het verleden is vergeven en vergeten, maar ze maken duidelijk dat een land als Nederland beseft dat het verleden voor een deel uit schandvlekken bestaat waarvoor verantwoordelijkheid moet worden genomen. Op 8 mei van dit jaar zei de Duitse president Steinmeier in zijn gedenkrede dat je alleen van Duitsland kunt houden met een gebroken hart. Iets soortgelijks geldt ook, om andere redenen en op een andere schaal, voor Nederland, voor zover je uiteraard van een land zou moeten of kunnen houden; in een vrije samenleving staat het iedere burger vrij níet van zijn of haar land te houden.

De consequenties van het onder ogen zien van de schandvlekken van het eigen verleden kunnen niet alleen bestaan uit excuses die verder tot vrijwel niets verplichten.

Hoe en aan wie die herstelbetalingen moeten worden uitgekeerd, daarover kan worden gediscussieerd. Zoals de Nederlandse Spoorwegen zich lieten adviseren over hoe er met de schandvlek moest worden omgegaan die voortkwam uit het vervoer van Joden en andere gevangenen van de nazi’s naar de concentratiekampen, zo zou ook de Nederlandse overheid zich kunnen laten adviseren hoe om te gaan met schandvlekken uit een ander tijdperk en welke financiële compensatie geëigend zou zijn, een compensatie die zoals gesuggereerd altijd ten dele symbolisch zal blijven. Maar het symbool waarmee men de eigen wandaden erkent, is een niet onbelangrijke tegemoetkoming.

Wie is zuiver en wie onzuiver

Daarnaast kunnen herstelbetalingen duidelijk maken dat voortdurende en zeer reële discriminatie op grond van etniciteit op de arbeidsmarkt niet geaccepteerd wordt door de staat. En allicht zullen door middel van herstelbetalingen de onjuiste en soms destructieve kanten van het maatschappelijk debat over dit probleem beter vermeden kunnen worden. Niet langer zal de nadruk liggen op het uitstoten en straffen van echte of vermeende daders, op het afbakenen van gemeenschappen, wie hoort erbij en wie niet, wie is zuiver, wie is onzuiver, maar op compensatie voor wandaden uit het verre en minder verre verleden, in de wetenschap dat geen enkele samenleving gebaat is bij het tegen elkaar uitspelen van bevolkingsgroepen en gemeenschappen, ook niet als dat gebeurt om emancipatorische redenen.

De verzorgingsstaat heeft bewezen dat herverdeling van gelden een pacificerende werking heeft. Door de nadruk te leggen op symbolische maar tegelijkertijd zeer reële want economische schadevergoeding, maakt men hopelijk duidelijk dat het verleden dat leeft en zelden echt voorbij is geen gevangenis hoeft te zijn, dat niet zou móeten zijn. Wie eens gemarginaliseerd is, hoeft dat niet altijd te blijven; slachtofferschap zou nooit in de buurt mogen komen van een terdoodveroordeling of heiligverklaring.

Te vaak verwart men in onze cultuur slachtofferschap met heiligheid en is men vervolgens teleurgesteld als het slachtoffer toch geen heilige blijkt te zijn.

Heiligen krijgen geen schadevergoeding, niemand zou zich moeten laten voorstaan op welk slachtofferschap dan ook. Ik verwacht dat herstelbetalingen zullen bijdragen aan ‘normalisering’ van betrekkingen, rancune veelal zullen doen uitdoven.

Leedcompetitie

Leedcompetitie moet zoveel mogelijk voorkomen worden. Het organiseren van competitie langs etnische lijnen, tussen nakomelingen van slachtoffers en daders is schadelijk voor een maatschappij. Niemand is schuldig op grond van zijn geboorte, niemand zou gereduceerd moeten worden tot een groepsidentiteit waar hij niet om heeft gevraagd.

Hoewel herstelbetalingen dus nooit verward mogen worden met vergeven en vergeten meen ik dat een maatschappij of een cultuur waarin vergiffenis wordt afgedaan als zwakte of erger nog, collaboratie, geen toekomst heeft, geen toekomst verdient. Het streven naar rechtvaardigheid wordt vaak verward met het bestraffen en vernederen van de vijand, terwijl ook onze vijanden een levensverhaal hebben dat verdient gehoord te worden, om inzicht te verkrijgen, om te vermijden dat samenleven uiteindelijk weinig meer is dan samen sterven.

Een stap in de richting van rechtvaardigheid wordt zelden gedaan uit liefde voor rechtvaardigheid, bijna altijd uit bittere noodzaak. Dit jaar heeft eens te meer duidelijk gemaakt hoe bitter de noodzaak is. In Amerika, maar ook in Nederland, is het wachten op een Adenauer.