Te voet vertrok Malak uit Syrië. Nu, vijf jaar later, heeft ze haar Duitse vwo-diploma

Voordat Gabriele Kuen, schoolleider van het Martin Behaim Gymnasium in Nürnberg, tijdens de diploma-uitreiking het middelbareschooldiploma ‘een rijbewijs voor het leven’ noemt, waarschuwt ze met een knipoog de enige eindexamenleerling uit Syrië: ‘Pas op Malak, een metafoor!’

‘Dan heb ik alles in mijn hoofd vertaald en denk ik: staat er wat er staat, of is er nog een onderliggende betekenis?’ Malak Boubaki (20) was tijdens het maken van haar eindexamens steeds beducht voor metaforen, vertelt ze een paar uur eerder in het kantoortje van Kuen, waar het ruikt zoals het in een school hoort te ruiken, naar stof, koffie en een beetje zweet. ‘Duitsers houden van metaforen, helaas.’

In Duitsland gingen de eindexamens in dit coronajaar wel door, zij het hier in Beieren met een maand vertraging. De uitreikingen vallen daarom midden in de zomer. Wat Malak natuurlijk niet erg vindt, en Kuen evenmin. Het is moeilijk te zeggen welke van de twee vrouwen feestelijker glundert, Malak zelf, die haar lange paarse galajurk al heeft aangetrokken, of het schoolhoofd dat voor haar binnenkomst heeft gezegd dat de Syrische ‘een sensationele prestatie heeft geleverd’.

Wilkommenskultur 

Het is bijna vijf jaar geleden, de komst van honderdduizenden vluchtelingen naar Duitsland in de nazomer van 2015, het momentum van Angela Merkels Wilkommenskultur en de maatschappelijke scheuring die daarop volgde. Onderwijs was belangrijk in het verhitte, soms ronduit agressieve publieke debat in die tijd – hoe kan het ook anders, in een land dat zichzelf profileert aan de hand van zijn dichters en denkers én zijn auto- en machinebouwers.

Kapseizen zouden de Duitse scholen onder de druk van zoveel nieuwelingen, zo vreesden de pessimisten. Door analfabetisme en cultuurverschillen zou het merendeel van de vluchtelingen het gewenste niveau nooit halen en dus bij voorbaat voorbestemd zijn voor een uitkering.

De optimisten roken juist een kans voor de grootste economie en een van de meest vergrijsde samenlevingen in Europa. De vluchtelingen van nu zouden morgen de vakkrachten zijn waar het Duitse bedrijfsleven om verlegen zat en misschien ook de dokters die het artsentekort zouden oplossen. Omdat Syrië in tegenstelling tot sommige andere herkomstlanden wel een onderwijstraditie heeft die vergelijkbaar is met de Europese, werd vooral van Syrische jongeren veel verwacht – van mensen zoals Malak Boubaki.

Weg uit Syrië

Haar weg naar het felbegeerde Duitse ‘Abitur’ begon in de lente van 2015 in het Noord-Syrische Idlib, met het besluit van haar ouders om te vertrekken. Weg uit Syrië, waar de oorlog het dagelijkse leven stukje bij beetje had verstikt. Het lerarenechtpaar, zij wiskunde en hij Engels, liet de ontplooiingsmogelijkheden voor hun kinderen een doorslaggevende rol spelen bij de keuze van hun bestemming. ‘Het ging tussen Duitsland en Zweden’, herinnert Malak zich.

Ze verlieten Idlib te voet, renden drie dagen later in het donker de Turkse grens over. Ze lieten vader Maher met Malaks jongste broertje Abd-Al Warid achter in Turkije omdat de smokkelaars woekerprijzen vroegen voor de overtocht naar Griekenland (en vervolgens in de branding uit de boot sprongen en de inzittenden aan hun lot overlieten, vertelt Malak.) Later, in Hongarije, werden zij en haar moeder bedreigd door racistische Hongaarse politieagenten. ‘Ze keken met zoveel haat. Het was het enige moment tijdens onze vlucht dat ik dacht dat we dood zouden gaan.’

Nog later, in Duitsland, stond Malak om 5 uur op om vanuit het dorp waar de familie een huis had gevonden op tijd op school in Nürnberg te komen. Elke dag, vierenhalf jaar lang. Nee, van alle beren op Malaks weg naar het eindexamen, waren de metaforen bepaald niet de grootste.

De gevreesde metafoor zat overigens in een sonnet van de 19de-eeuwse Romantische dichter Joseph von Eichendorff, dat Malak voor haar eindexamen Duits in een opstel moest analyseren. De dichter kende Malak uit haar schoolboek, maar het gedicht niet en vooral niet het woord ‘ros’ dat daar twee keer in voorkomt.

Ros? Opeens dacht Malak aan het logo van de Duitse drogisterijketen Rossmann, een mannetje op een paard. ‘Natuurlijk, paard. Ik was zo blij dat ik daar boodschappen doe.’ Achteraf hoorde ze van haar lerares Duits dat juist dat paard met stijgbeugels een metafoor was; ‘het paard de sporen geven’, stond voor jezelf motiveren.

Terwijl Malak dat in het dagelijks leven juist zo goed kan, zichzelf motiveren. ‘Malak was zo’n leerling die doorvroeg tot ze het echt begreep’, zegt schoolleider Kuen. ‘Als ze een woord of begrip niet begreep, stond ze na de les met haar opschrijfboekje voor het bureau van de leraar.’ Thuis heeft ze vier multomappen vol geleerde woorden, zegt Malak. Volgend jaar komt daar waarschijnlijk een map vol medische begrippen bij. Ze wil medische technologie studeren in Erlangen. In augustus doet ze de toelatingstest.

Geen cijfers

Er bestaan in Duitsland geen cijfers die vertellen hoeveel vluchtelingen er welk diploma hebben gehaald – vooral omdat het federalisme leidt tot zestien onderwijssystemen. Wel berichtten deze zomer kriskras door Duitsland regionale media over vluchtelingen die slaagden voor hun vwo, vaak cum laude. (Wie zich afvraagt of dit moeilijk is, moet zich eens voorstellen dat hij over vijf jaar eindexamen moet doen in het Arabisch.)

Betekent dit dat de optimisten van vijf jaar geleden gelijk hebben gekregen? Niet per se. Ja, er gaan dingen goed. Zo gaan bijna alle leerplichtige vluchtelingen, 95 procent, ook daadwerkelijk naar school en dat alleen al beschouwen de Duitsers als een succes. De meeste jonge vluchtelingen komen toch terecht in de lagere regionen van het beroepsonderwijs, blijkt uit het recentste onderzoek in opdracht van het Bundesamt für Migration und Flüchtlinge. De waarschijnlijkheid dat een gevlucht kind in Duitsland naar havo of vwo gaat is 38 procent kleiner dan bij een kind dat al zijn hele leven in Duitsland woont – het probleem met dit onderzoek is wel dat veel cijfers uit 2016 zijn en dus gedateerd.

Maar een vergelijkbaar beeld doemt op uit een begin dit jaar gepubliceerd rapport over de groep onbegeleide minderjarige asielzoekers. De motivatie om te leren blijkt onder deze jongeren groot, maar juist daardoor is er veel frustratie als de gedroomde opleiding aan een universiteit of hogeschool voorlopig buiten zicht blijft. Sommige jongeren haken om die reden af. En ook als ze wel een diploma halen, betekent dat niet vanzelfsprekend een baan. De helft van de mensen die sinds 2013 naar Duitsland is gevlucht had deze winter, voor corona, een baan. 

Toeval speelt ook een grote rol, benadrukken de onderzoekers: een goede school in de buurt, een behulpzame leraar, een aardige stagebegeleider – je moet het maar net treffen.

Het was een gelukkig toeval dat iemand de familie Boubaki wees op de speciale taalklas aan het Martin Behaim Gymnasium. InGym heet het project dat door de Beierse overheid oorspronkelijk was bedacht om veelbelovende kinderen van arbeidsmigranten uit de Balkan en Oost-Europa door te laten stromen naar de hogere regionen van het reguliere onderwijs. Malak is de eerste vluchteling die via het programma haar diploma haalt.

Liveverbinding met Idlib

‘Met afstand de besten’, is het motto van de diploma-uitreiking in coronastijl. Op het sportveld is een podium opgebouwd en staat voor elke familie een eigen bank. De eindexamenklas heeft alles zelf geregeld. Schoolleider Kuen hoefde naar eigen zeggen ‘alleen toestemming te geven en te hopen dat de buren niet klagen over de muziek’.

Terwijl Malak Boubaki op zilveren pumps over de rode loper schrijdt, klinkt Arabische pop – de feestcommissie levert maatwerk. Over de wangen van kleine zus Sarah (16) biggelen tranen.

Malaks moeder richt geconcentreerd haar mobiele telefoon op het podium. Ze heeft een liveverbinding met de familie in Idlib. Ooms en tantes in het zwaarstbevochten stukje Syrië zien hoe Malak met haar diploma in de ene en een rode roos in de andere hand van het podium stapt en hoe ze bij terugkomst eerst haar vader omhelst.

Maher Boubaki kwam met zijn jongste zoon drie maanden na de rest van de familie in Duitsland aan. De man in ruitjesoverhemd van wie Malak haar aanstekelijke grijns erfde, zegt dat hij zo dankbaar is dat zijn kinderen hier kansen krijgen. Zijn eigen ambitie om net als in Syrië leraar te worden strandde op de Duitse taal. ‘Voor mij was er niet zo’n goede cursus.’ Hij is buschauffeur geworden.

Maar de metafoor van de schoolleider over het rijbewijs heeft de vader van Malak toch goed begrepen. Hij vraagt of zijn dochter de Volkskrant heeft verteld dat ze óók haar echte rijbewijs al op zak heeft? ‘In een keer gehaald.’ Veel trotser dan Maher Boubaki kan een vader er niet uitzien.