Het moderne complotdenken kan niet bestreden worden met voorlichting en bewustwording

Wanneer het gaat over complotdenkers, en juist in deze crisis gaat het vaak over complotdenkers, valt iets op. Traditionele verklaringen van het fenomeen schieten tekort. Voorheen heette het dat complotdenkers op zoek waren naar een verborgen orde – jij hebt de ware toedracht ontdekt, aan jou en jouwen zijn grotere verbanden onthuld, hogere kennis stelt je in staat om de samenzweringen van onzichtbare machten te doorzien. „Complotdenkers”, stelde politicoloog André Krouwel onlangs op het platform voor datajournalistiek Pointer, (KRO/NCRV) „snappen de complexe wereld niet en verzinnen vervolgens een verklaring voor wat er gebeurt.”

Misschien, maar als je vroeger het vermoeden had dat de aarde plat was, dan werd je braaf lid van The Flat Earth Society (sinds 1956) en wisselde je „bewijzen” uit met geloofsgenoten over hoe jammerlijk de officiële wetenschap ernaast zat. Eeuwenlang verborgen geheimen van de Tempeliers, weggemoffelde bewijzen van buitenaards leven, de alleen voor ingewijden zichtbare wereldorde van de Illuminati, de ware toedracht van de moord op JFK – je kon er een leven zoet mee zijn. En je er bijzonder door voelen. Anderen waren onwetend, jij niet.

Lees ook ‘Het was een shock dat de overheid niet om me geeft’

Wijsneus

Hedendaags complotdenken is anders. Het is wispelturig en agressief. De klassieke complotdenker is een wijsneus, oneindig vindingrijk in het vinden van bewijzen van zijn overtuiging, tot de kleinste feitelijke details. Bij de hedendaagse complotdenker ligt de hysterie altijd vlak onder de oppervlakte. Het denken, de ‘theorie’ is ondergeschikt, het gaat primair om gevoel. Vandaar dat de verschillende complotten elkaar zo snel afwisselen.

Het moderne complotdenken zoekt geen verborgen orde. Het gedijt juist op chaos.

Het is vooral ook een politiek instrument. Het massaal verspreiden van ‘verborgen’ waarheden wordt in het digitale tijdperk gebruikt om de gevestigde orde te ondermijnen, verdeeldheid aan te wakkeren, emoties aan te jagen, tegenstanders uit te schakelen. Het doel is geen houvast bieden, maar het kweken van radicale vervreemding.

‘Zone flooding’ is het nieuwe woord voor een fenomeen waar we inmiddels mee vertrouwd zijn geraakt. Het werd onlangs gemunt door Vox-journalist Sean Illing, die zich heeft laten inspireren door Steve Bannon, een van de aartsvaders van de digitale propaganda. In 2018 schijnt Bannon gezegd te hebben: „De echte oppositie zijn de media. En de beste manier om hen klein te krijgen is flooding the zone with shit.”

Hapklaar trefwoord

Dat is exact wat Donald Trump op dit moment aan het doen is met zijn ‘Obamagate’; een hapklaar trefwoord dat zich in no time via digitale kanalen in miljoenen hoofden nestelt en het gesprek naar zich toetrekt. Het gaat om de vaagst mogelijke verdachtmakingen richting zijn voorganger Barack Obama, iedereen kan ervan maken wat hij wil – er deugt iets niet, er was een complot, er zijn achter de schermen smerige spelletjes gespeeld – maar juist de vaagheid geeft ruim baan aan de emotie.

Ook de media die begrijpen dat het hier gaat om een doorzichtige afleidingsmanoeuvre, die de aandacht van het gruwelijke falen van Trump en zijn regering in de coronacrisis moet afleiden, hebben het gevoel het erover te moeten hebben. Ook als je het weerlegt, geef je Obamagate zuurstof. Ook als je zegt dat Obamagate helemaal niet bestaat, help je mee aan de verspreiding ervan.

En juist omdat de gevestigde media (de vermaledijde ‘MSM’) het als kwalijke onzin afdoen, ziet de complotdenker zijn gelijk alleen maar bevestigd. In de ontkenning door je tegenstander vind je de bevestiging – dat is de dynamiek.

Vox-journalist Illing geeft de gebruikelijke verklaringen voor de enorme impact van zone flooding; ja, mensen zoeken bevestiging van wat ze toch al voelden en vonden. En wie in het digitale tijdperk honderden versies van de waarheid verspreidt, maakt het idee van de waarheid zelf kapot. Ook Illing wijst naar de Russen, die het verspreiden van feitenruis tot duistere kunst hebben verheven.

Snipper bewijs

Het is allemaal waar, het is allemaal eerder gezegd. Ik denk dat er nog iets anders bijkomt.

Waarom zijn mensen gevoelig voor vaak bizarre ‘alternatieve waarheden’, of anders gezegd, voor de shit waarmee ze worden overspoeld? Kijk eens naar de cijfers: vorige week bleek uit onderzoek van IPSOS/Nieuwsuur dat 15 procent van de Nederlandse bevolking denkt dat het coronavirus uit een laboratorium afkomstig is – iets waar vooralsnog geen snipper bewijs voor is. Nog eens 29 procent kruiste ‘weet niet’ aan, wat misschien nog wel meer zegt. Een veel kleiner percentage is ervan overtuigd dat Microsoft-miljardair en weldoener Bill Gates achter de ontwikkeling van het virus zit (hij zou binnenkort via een vaccin een nanobot in ons lichaam willen plaatsen om ons volg- en gehoorzaam te maken). Slechts vier procent zegt te denken dat het virus en de aanleg van het 5G netwerk iets met elkaar te maken hebben (13 procent zegt ‘weet niet’) De complotdenkers, melden de onderzoekers, houden zich vooral op onder mensen die op PVV, FvD en SP stemmen.

Niemand kijkt verbaasd op.

Tegen Pointer toont politicoloog Krouwel zich bezorgd over de snelheid waarmee de talloze complottheorieën zich tegenwoordig verspreiden: „Het is niet zonder consequenties. Mensen gaan in de complotverhalen toch dingen zien. Door de constante verspreiding via social media kunnen mensen overtuigd raken en kunnen groepen het geloof in de overheid verliezen.”

Miskenning

Het zou kunnen, maar ik denk dat juist de mensen die gevoelig zijn voor complotverhalen hun „geloof” in de overheid allang kwijt zijn. Krouwel doet het voorkomen, zo lijkt het, alsof goedbedoelende mensen op een dwaalspoor worden gezet door desinformatie en daardoor het gevoel krijgen dat de overheid, de wetenschap, de media, het establishment hun bedriegt en manipuleert. Het is, denk ik, precies andersom. De complotverhalen bevestigen het gevoel van miskenning, de achterdocht die al leeft. Daarom worden ze zo snel opgepikt.

Hedendaagse complotverhalen, het maakt niet uit waar ze over gaan, hebben twee constanten. De ‘officiële’ waarheid is een kwalijke, manipulatieve leugen; de gevestigde orde in al zijn hoedanigheden – politiek, overheid, media – is de vijand. En degene die die leugen ontmaskert, waant zich revolutionair, de verkondiger van een nieuwe orde. Het is vooral een sociale strijd, een moderne klassenstrijd.

Vandaar dat complotdenken en een groot ego zo goed samengaan. Verspreiders van complotverhalen zijn ook altijd degenen die het land willen redden, een revolutie afkondigen, onderonsjes hebben met Jezus of de geest van Pim, zichzelf als laatste strohalm van een geknecht volk zien, van een beschaving die hopeloos ten onder dreigt te gaan, en anders wel het Avondland. Het zijn de heroïsche vaandeldragers van een bevolking die door de eigen machthebbers vernietigd dreigt te worden.

Gekrenktheid

Gevoelens van miskenning, gekrenktheid omdat erkenning van de gevestigde orde uitblijft, gaan gepaard met een verbeten hoogmoed omdat hun nieuwe ‘waarheid’ diepere kennis onthult, in schril contrast met de makke schapen die slaafs de leugens van de gevestigde orde voor zoete koek slikken, die de red pill niet geslikt hebben, en zich gewillig laten manipuleren door het RIVM of zich onderwerpen aan het ‘depopulatieprogramma’ van Bill Gates.

Het depopulatieprogramma? „Hij [Gates] wil van 7 miljard wereldburgers naar maximaal 500 miljoen aardbewoners.” Hier orakelt de Nederlandse complotdenker Janet Ossebaard („Zou het kunnen dat het coronavirus wordt gebruikt om 5G klachten weg te wimpelen?”), een vijftiger die haar documentaires verspreidt via een website en die ook al opdook op het platform van de rancune-omroep Ongehoord NL.

Ossenbaard liep onlangs weg uit een interview voor het platform Pointer: „Jullie stellen de verkeerde vragen.” Ze had het tegen beter weten in geprobeerd met de verfoeilijke MSM. De journalisten van Pointer met hun kritische vragen begrepen gewoon niet hoe de verhoudingen tegenwoordig lagen. Ossebaard: „WE ARE THE NEWS.”

Ik keek gefascineerd naar het afgebroken gesprekje, niet vanwege de krankjorume theorietjes van Ossebaard, maar vanwege de kosmische verwaandheid, de potsierlijke hoogmoed. Je zou kunnen zeggen dat het om het dedain van een radicale gelovige gaat. Maar het geloof van Ossebaard schiet alle kanten op, er zit geen systeem in, het is een wirwar van losse verbanden en woeste associaties. Met slechts één constante; wij worden geknecht en gemanipuleerd door de mensen die boven ons staan.

Ossebaard begon haar loopbaan met graancirkels en contact met buitenaards leven, het meer klassieke the truth is out there dus, maar inmiddels zwelgt ze in hysterisch complotdenken, waarmee ze aardig de tijdgeest weerspiegelt. Het levert haar ook betrekkelijk veel aandacht op, ook in de MSM. Ze wordt gezien.

Vooralsnog ongevoelig

Maar ook met die aandacht blijft ze marginaal. De cijfers in het onderzoek van IPSOS/Nieuwsuur laten zien dat een overgrote meerderheid van de Nederlandse bevolking vooralsnog ongevoelig is voor theorietjes over de kwalijke invloed van 5G of de duivelse machtshonger van Bill Gates. Maar dezelfde dynamiek vind je nu praktisch overal, en vaak gepaard met minder geruststellende cijfers.

Het is ook die dynamiek die bepalend is voor het beleid van anti-establishment populisten zoals Donald Trump in de VS, Duterte in de Philipijnen en Bolsonaro in Brazilië. Zelfs nu ze aan de macht zijn, blijven ze zich voordoen als vijanden van de gevestigde orde, die achter de schermen nog steeds de lakens zou uitdelen en waaraan alles wat misgaat aan kan worden toegeschreven – ze zijn dat aan hun electoraat verplicht. Complotdenken is voor hen politieke noodzaak.

Het maakt allang niet meer uit waar het over gaat, de feiten nemen de kleur aan van het moment. De politicus die de gevestigde orde als vijand van het volk ziet, kan in deze crisis schreeuwen om een totale lockdown omdat de overheid het volk niet beschermt – en ruim een week later roepen dat de overheid het volk tegen zijn wil gevangen houdt.

Anders gezegd, het gaat erom de gevestigde orde altijd als de liegende onderdrukker te zien; de feiten worden daarop aangepast. Dat leidt bij populisten die aan de macht zijn steeds vaker tot surreële taferelen. In de sociale media circuleert een fragment uit een televisie-interview met de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo van begin mei, waarin hij binnen één minuut twee totaal tegengestelde beweringen doet over de oorsprong van het coronavirus.

Consensus

„Ik kan u zeggen dat er een veelzeggende hoeveelheid bewijs is dat het uit dat laboratorium in Wuhan komt. Kijk eens, de beste experts lijken er tot dusver vanuit te gaan dat het door mensen is gefabriceerd.” Geconfronteerd met een verklaring van zijn eigen inlichtingendienst dat er consensus is over het feit dat het virus niet door mensen is gemaakt of genetisch is gemanipuleerd, verklaart dezelfde Pompeo zonder blikken of blozen: „That’s right. I agree with that.” De journalist vraagt hem met een vertwijfelde blik in haar ogen of hij kan bevestigen dat het virus dus niet manmade is. „Ik heb gezien wat de inlichtingendienst gezegd heeft. Ik zie geen aanleiding om te geloven dat ze het verkeerd hebben.”

Was het een verspreking? Waarschijnlijk houdt Pompeo het bewust vaag, net als bij Obamagate. Bij een volgende gelegenheid zal hij vast weer het tegenovergestelde beweren, niet omdat hij dat gelooft, maar omdat in deze politieke dynamiek de overheid nooit als betrouwbaar geldt, altijd de feiten achterhoudt of verdraait.

Om dezelfde redenen keren Trump en Bolsonaro zich tegen de medische wetenschappers die hen tijdens deze crisis terzijde staan; ze hebben ze nodig als wetenschapper, maar ze hebben ze ook nodig als vijand van het volk. Kwade trouw is het leitmotif.

Het is helemaal niet zeker dat Donald Trump ook echt hydroxychloroquine slikt om besmetting met het virus te voorkomen; zijn breed uitgemeten recalcitrantie heeft niets met medische wetenschap te maken. Het is in de eerste plaats een politieke strategie – tegen de gevestigde orde in, juist slikken wat de „officiële’” medici niet willen dat je slikt. Een kritisch rapport over het medicijn werd door hem veelzeggend afgedaan als afkomstig van „Trump-vijanden”.

Het hedendaags complotdenken is geworteld in de politiek buiten de gevestigde politiek, in de media buiten de gevestigde media, in de wetenschap buiten de gevestigde wetenschap. Deels is dat zeker het gevolg van het feit dat de gevestigde orde tegenwoordig een stuk minder gevestigd is. De politiek ís zo vaak onbetrouwbaar, de journalistiek vergaloppeert zich met grote regelmaat, de wetenschap beweert te vaak stellig wat ze nog helemaal niet hard kan maken. Maar het moderne complotdenken is geen kritiek, geen serieuze poging tot hervorming en correctie. Het probeert geen nieuwe waarheden te ontdekken, het is in de kern nihilistisch. Het gaat niet om vervangende waarheden, om alternatieve feiten, het gaat om munitie om de vijand mee te lijf te gaan. Wie denkt dat het bestreden kan worden met voorlichting en bewustwording, heeft er niets van begrepen.