Wat moeten we nog met Mein Kampf?

Plotseling schalt de stem van Adolf Hitler door de zaal: hard, grof, met dat typisch Oostenrijkse accent. Het is een imitatie van acteur Christian Spremberg, die tot dan toe met zijn eigen warme, prettige stem delen uit 'Mein Kampf' had voorgedragen. Hilarisch, maar ook onthutsend, klinkt Hitler. Want tot dat moment hadden die passages uit Mein Kampf nogal ouderwets en onschadelijk geklonken. Maar met die stem van vroeger klinkt het 'strijden van het Volk' en 'de noodzaak van een Führer' opeens angstaanjagend; dan realiseer je je weer wat die woorden teweeg hebben gebracht.

Maar we zijn ruim zeventig jaar verder. Mein Kampf, Hitlers autobiografische geschrift uit 1925 waarin hij zijn politieke denkbeelden en toekomstplannen uiteenzette, was altijd verboden, maar mag sinds vorig jaar weer worden gelezen. Er is een Duitse wetenschappelijke versie uitgegeven, met bijna net zoveel noten als originele tekst. Nu kunnen Duitsers legaal kennisnemen van dit boek, waarin Hitler zijn jeugd en zijn tijd in het leger in de Eerste Wereldoorlog beschrijft en waarin hij zijn politieke theorieën ontwikkelt. Die komen vooral neer op afkeer van het Joodse ras, dat overal de macht probeert te grijpen, en de grootsheid van het Germaanse ras, dat alle ruimte moet krijgen. Nu dit deel van de geschiedenis niet meer onder tafel kan worden geveegd, moet Duitsland bepalen hoe het zich tot het boek vol Jodenhaat en rassenwaan wil verhouden. Een van de laatste stukjes oorlogsverwerking.

Het onderwerp houdt de Duitsers bezig. De wetenschappelijke uitgave werd een bestseller. En de belangstelling voor het toneelstuk 'Adolf Hitler: Mein Kampf, Band 1 en 2' van het gezelschap Rimini Protokoll is enorm. Zelfs ruim een jaar na de première zit de zaal stampvol en geconcentreerd te luisteren. Die belangstelling leeft trouwens ook in het buitenland. Het stuk werd al opgevoerd in Polen en Griekenland en komt nu naar Amsterdam.

Haatzaaiende teksten

In 'Adolf Hitler: Mein Kampf, band 1 en 2' onderzoeken zes gewone Duitsers hun verhouding tot dit boek. Rimini Protokoll spoorde hen op en laat hen nu op het toneel zichzelf spelen. Zou je Mein Kampf openlijk op een terras in Berlijn durven lezen, vragen ze elkaar. En op een terras in Tel Aviv? Is het pijnlijk om het boek te lezen? Mag je de haatzaaiende teksten wel hardop voorlezen in een theater?

Vreemde vragen als je nagaat hoe zeer het boek de afgelopen zeventig jaar verstopt is geweest. In het stuk vertelt Sibylla Flügge, een vrouw van een jaar of zestig, dat ze het boek op haar veertiende in een boekwinkel vond en het 's avonds in bed las. Nou ja, niet helemaal, want het tweede deel was wel erg langdradig. De dochter van een linkse dominee - Che Guevara aan de wand - maakte er een samenvatting van, deed er een kleurig kaftje omheen en gaf het werkstuk met Kerst aan haar ouders. Die zeiden: 'Wat mooi. Dank je wel!' Erover praten deden ze niet.

Documentair theater

Maar ondertussen bestond het boek wel. Miljoenen exemplaren zijn er sinds de jaren twintig gedrukt. Rimini Protokoll vond Mein Kampfs over de hele wereld. In gerenommeerde bibliotheken en in tweedehands winkeltjes. Ze zijn er in alle talen, zelfs in het Hebreeuws, in braille en als mangastrip. In de voorstelling maken de acteurs een stapel van anderhalve meter hoog met verschillende exemplaren. Een voorstelling maken over Mein Kampf, je moet er maar zin in hebben. Maar voor Rimini Protokoll - bestaande uit de schrijvers/regisseurs Helgard Kim Haug, Stefan Kaegi en Daniel Wetzel - is het een ideaal onderwerp. Het gezelschap maakt altijd documentair theater over actuele kwesties. Met 'echte' mensen in plaats van acteurs, die hun ervaringen met het publiek delen. Zodat het publiek als vanzelf de vraag stelt: hoe zit dat eigenlijk bij mij?

"Onze belangrijkste drijfveer is commentaar leveren op de samenleving", zegt Haug, als we op een koude decemberochtend in een Berlijns koffietentje zijn neergestreken. "Theater is daar een prachtige vorm voor, omdat het live is. Je kunt twee uur met een zaal focussen op een kwestie, en die bespreken op een manier die veel meer impact heeft dan een nieuwsitem op tv. Wat ons betreft met humor, want het is niet de bedoeling er een moreel lesje van te maken."

Machteloos

Dat theater soms toch ontoereikend is, wordt ironisch genoeg geïllustreerd op de avond van de voorstelling, op 19 december. Want vlak voor de voorstelling begon, reed Anis Amri tientallen mensen dood op de kerstmarkt bij de Gedächtniskirche. Geen woord daarover tijdens het nagesprek op het podium met acteurs en met Haug. Improviseren is er niet bij. "Wat kun je er op dat moment voor zinvols over zeggen", vraagt ze zich een dag later af. "We voelden ons machteloos."

Misschien komt díe voorstelling over een jaar of twee. Ook aan Mein Kampf begon Haug immers ruim voor de legalisering van Mein Kampf een feit was. Toen een theater in Weimar hen om zo'n stuk vroeg, voelde ze er meteen voor, omdat de Duitse samenleving nog niet klaar is met deze fase uit het verleden.

Talloze voorbeelden daarvan horen we in de voorstelling. Zo beschrijft de Joodse advocaat Alon Kraus de schijnheilige boosheid van een Duitse die bij hem komt couchsurfen in Tel Aviv en niet wil slapen in een kamer waar Mein Kampf in de boekenkast staat.

Een bijzonder beladen boek, nog altijd. Haug: "Men heeft zeventig jaar geprobeerd het boek weg te krijgen. Maar het tegenovergestelde gebeurde. Het boek heeft eigenlijk meer impact gekregen, omdat het verboden was. Het was beter geweest als men vanaf het begin had gezegd: 'Lees dit boek. Onderzoek het in scholen, op universiteiten. Het is een vreemd boek, maar je moet het lezen vanwege de historische betekenis'."

Huwelijksgeschenk

Veel Duitse families hebben Mein Kampf in bezit. Ooit gekregen bij een huwelijk - het was in de oorlog een geliefd huwelijksgeschenk - later weggestopt op zolder. De oudere generatie heeft geleerd erover te zwijgen. Kinderen zoals Sibylla konden er niet met hun ouders over praten. Tegenwoordig kan dat wel, zegt Haug. "In families praat men nu wel over wat men deed in de oorlog. Maar Mein Kampf was altijd verboden en dat zorgde ervoor dat velen van de jongere generaties vol met vragen bleven zitten.

"Ik begrijp wel dat men in de eerste decennia na de oorlog het boek wilde verbergen, onzichtbaar wilde maken. Een hulpeloze reactie, maar begrijpelijk. Maar daarna had openheid veel beter geweest. Het verbod maakte het boek alleen maar interessanter."

En zo aantrekkelijk is het boek helemaal niet, zegt Kraus in de voorstelling. "Ik ben er tegen dat het uitkomt. Er zijn toch wel betere anti-semitistische boeken geschreven?"

Verouderd

Dat was ook de conclusie van Haug. Voor het maken van de voorstelling las Rimini Protokoll over en in Mein Kampf. Maar alleen losse fragmenten, in zijn geheel was geen doen. Haug: "Want het boek is verschrikkelijk ouderwets geschreven en zit vol met tekstuele en grammaticale fouten.

"Verder was ik verrast dat Mein Kampf zo autobiografisch was. Ik dacht dat het alleen een politiek programma was. Maar Hitler begint met een wat romantisch verhaal over hoe de jonge Adolf de wereld observeert, zich over bepaalde zaken verbaast en hardop twijfelt. Hij komt heel langzaam tot zijn politieke programma en warmt de lezer geraffineerd op."

Maar na twee uur op het podium Mein Kampf bespreken en voorlezen is de conclusie van de zes acteurs dat Mein Kampf beslist niet een van de belangrijkste historische boeken ter wereld is. Ook is het niet meer interessant in deze tijd: te verouderd. Zouden al die wetenschappelijke uitgaves echt gelezen worden, vragen ze zich af. Of staat het tegenwoordig mooi in de kast?

Toch vindt Haug dat Mein Kampf gelezen moet worden. "Zonder dat we het weten gebruiken we veel taal uit Mein Kampf. De terminologie en manier van redeneren die in het boek zit, hoor je nu terug in de vluchtelingencrisis: Het generaliseren en beoordelen van groepen mensen, wie mag er zijn, het zoeken naar zondebokken. Dat zat al in Mein Kampf. Vanwege dit soort hedendaagse logica blijft Mein Kampf belangrijk om te kennen."