Deze week ging me een licht op. Al jaren praat ik over data, datasturing en databescherming. Om duistere redenen noemen anderen dat beschermingsthema ‘privacy’ en dat heb ik nooit goed begrepen. Maar pas deze week zag ik welk fundamenteel maatschappelijk misverstand door dat rare begrip ‘privacy’ is ontstaan.
Ik ga het hier nog eens rustig aan mezelf uitleggen. U kunt meelezen, als u daar het geduld voor kunt opbrengen. Het is een van de meest ingrijpende thema’s van de eeuw, en het belangrijkste praktische inzicht dat ik ooit heb gehad, maar het sprankelt niet echt, het glinstert en fonkelt niet, dus ik kan me voorstellen dat u liever van meelezen afziet. Even goede vrienden. Neem iets te drinken, ik ploeter wel door.
In de afgelopen week gingen veel gesprekken over apps. Overheden willen apps gebruiken om de verspreiding van het nieuwe virus tegen te gaan. Zo’n app is een moderne variant van het oude rateltje: het vertelt dat je in de buurt bent en dat je een besmetting bij je draagt. Bovendien belooft de app, in ruil voor data, kennis over het verloop van de verspreiding.
Ik weet niet of zo’n digitale ratel nut heeft, en of het überhaupt een verstandig idee is, maar stel dat je besloten hebt de app in te voeren. Dan moet je eisen stellen aan het ontwerp ervan. Ben je verstandig, dan zorg je dat je gegevens van mensen niet centraal opslaat, maar alleen op hun eigen apparaat. Dat het bericht niet gaat over hun identiteit, maar over hun toestand. En dat het alleen wordt gebruikt voor bestrijding van de epidemie. Dat soort dingen.
Zulke apps zijn volop in de maak. Onafhankelijk en transparant ontwikkeld. Op basis van publieke waarden. Dat zal dus wel goed komen. Er zijn alleen een paar kleine, héél kleine signalen die suggereren dat het ook vreselijk fout kan gaan. Dat de overheid net zo makkelijk kan kiezen voor apps zonder waarborgen, omdat, nou ja, ‘privacy is heel belangrijk’, maar nu is het crisis en dan moeten de grote mensen wel gewoon hun werk kunnen doen. Even niet zeuren, kinderen.
De corona-gezant van het kabinet, voormalig DSM-topman Feike Sijbesma, suggereerde zoiets toen hij zei dat je het „belang van privacy” moet afwegen „tegenover het algemeen belang van de volksgezondheid en de economie”. Daarna hoorde ik deze tegenstelling nog een paar keer voorbijkomen: je hebt aan de ene kant het algemene belang van een goed draaiende economie en een gezonde bevolking, aan de andere kant heb je het individuele, private belang van de privacy.
Nu snapte ik het gruwelijke misverstand pas. Ik roep al eeuwen dat databescherming niet om privacy gaat. Maar nu begrijp ik pas dat je die bescherming, door haar wel onder de noemer ‘privacy’ op te voeren, als een private kwestie kunt beschouwen. Ten onrechte! Databescherming is niet een privaat, maar een algemeen belang en ligt in het hart van de rechtsstaat.
Als je het land gaat besturen met data, en dat zal in deze nieuwe coronasituatie versneld gaan gebeuren, moet je goed bedenken wat dat betekent voor de fundamentele beginselen van de rechtsstaat. Voor het legaliteitsbeginsel, de toegang tot de rechter, de betrouwbaarheid van de overheid en het recht op gelijke behandeling. ‘Privacy’, met zijn associatie van een luxe privéleventje, beschrijft dat terrein in de verste verte niet.
De toeslagenaffaire bij de Belastingdienst was niet zo’n ramp omdat mensen hun privacy kwijt waren, het was een ramp omdat aan onbetrouwbare data verregaande en foute conclusies werden verbonden.
De verleiding van sturen met data is groot: het oogt allemaal heel objectief. In feite zijn gegevens nogal eens onbetrouwbaar, weet je niet wat je weet als je meet, loop je het gevaar conclusies te verbinden aan foute diagnoses. En een app is geen toverstaf: als je hem introduceert om een epidemie te bestrijden, moet je nagaan of je wel kennis opdoet die hout snijdt.
Besluit je er eentje te maken, zorg dan voor wetenschappelijke betrouwbaarheid en juridische waarborgen. Juist in deze omstandigheden is dat van prominent belang, nu we fysiek afstand van elkaar houden en iedereen de digitale ruimte in sturen. De corona-app heet onderdeel te zijn van een ‘exit-strategie’, maar is in werkelijkheid deel van een ‘intro-strategie’. Er wordt een nieuwe manier van besturen geïntroduceerd.
Dames en heren bestuurders, de waarborgen zijn echt heel belangrijk. Het gaat bij de roep om dataprotectie niet om een flierefluiterig en luxe recht op wat individueel Lebensraum – ‘privacy’- maar om een evenwicht tussen economie en rechtsstaat. We gaan toch niet de regels afschaffen, omdat we nu data hebben? We gaan toch niet de rechtsstaat opheffen omdat we ziek zijn?