Vandaag is de intelligente lockdown een maand van kracht. ‘Het kabinet heeft burgers onderschat’

Het begon op 12 maart met zoveel mogelijk thuis werken en een verbod op bijeenkomsten van meer dan honderd mensen. Sindsdien ging Nederland steeds een stukje verder op slot. Scholen en kroegen moesten dicht, samen boodschappen doen is uit den boze en wie geen anderhalve meter afstand houdt, kan een boete van 400 euro verwachten.

Het is bijna ondenkbaar dat we ruim een maand geleden nog als sardientjes opeengepakt in de trein zaten, laat staan onze warme lichamen tegen elkaar drukten op een volle dansvloer. Inmiddels slalommen we om elkaar heen in het park. Kijken elkaar schichtig aan in een stille supermarkt. Zetten soep bij elkaar voor de deur. En boven alle handelingen hangt die ene vraag: hoe lang gaat dit nog duren?

“Onze samenleving is in één maand radicaal veranderd”, zegt sociaal psycholoog Tom Postmes van de Rijksuniversteit Groningen. “Men is zich op een zeer ingrijpende manier anders gaan gedragen. Wat mij opvalt, is dat de politiek achter de wens om te veranderen aanliep. De overheid heeft een misrekening gemaakt, net als in Engeland. De aanname van het kabinet was: onze maatschappij kan dit niet aan. Maar het kan wél. Het kan zelfs heel goed. Dat is interessant.”

Ondanks het mooie weer hielden de meeste Nederlanders zich afgelopen paasweekeinde aan de nieuwe regels. Hier en daar werden groepjes jongeren beboet voor samenscholing. Enige reuring in de Bollenstreek werd snel de kop ingedrukt. Bollenkwekers besloten de bloemen op de velden eerder weg te halen in de hoop dat bezoekers wegblijven.

Ingebakken wantrouwen van politiek tegenover de burger

Dat het grote merendeel van de Nederlanders zich gevoeglijk schikt naar de nieuwe wetten van de ‘intelligente lockdown’, verbaast hem niet. Als de nood aan de man is, zijn mensen nu eenmaal bereid om veel te doen en schieten ze in de hulpstand, zegt Postmes. “Dat is normaal. Zolang mensen snappen dat het ernst is, houden ze het vol. Het draagvlak voor de maatregelen is nu enorm, en de bereidheid om het vol te houden ook. Er is een gezamenlijke opdracht.”

Die bereidheid hebben politici te laag ingeschat, vindt Postmes. “Bij de kabinetten van Rutte zie je een ingebakken wantrouwen tegenover de burger. Er leeft een beeld dat mensen eigenlijk niet deugen. Ze maken zich er met een Jantje van Leiden vanaf, en als ze de kans krijgen zijn ze corrupt en egoïstisch. Nou, dat blijkt nu erg mee te vallen.”

Sterker nog: de overheid kreeg in maart van burgers het verwijt dat ze te weinig ingrepen. “In het begin heeft de overheid er een potje van gemaakt. Pas na die kritiek schoten ze in een fase van harde maatregelen, dreigen en stoer doen. Er dook een nieuwe slogan op: ‘alleen samen krijgen we het coronavirus in Nederland onder controle’. Alsof ze toen pas ontdekten dat je met burgers kunt samenwerken.”

Ook op de lange termijn kunnen we dit volhouden

Toch getuigt ook die slogan van gebrekkig inzicht, vindt hij. “De overheid is te bezorgd dat ‘we’ dit niet volhouden. Ook hier overheerst wantrouwen. In de omschakeling naar steeds strengere regels durfden ze eerst niet te snel te gaan, omdat ze dachten dat burgers geen snelle veranderingen aankunnen. Maar nu zie je dat men zich keurig gedraagt. Het zal ze nog verbazen hoe goed we dit aankunnen, ook als het nog maanden duurt.”

Op de lange adem zijn Nederlanders zich al aan het instellen, bleek onlangs uit een onderzoek van I&O Research onder een representatieve groep Nederlanders. 58 procent verwacht dat er nog zeker zes maanden coronabeperkingen zullen zijn, zoals het niet schudden van handen, sluiting van horeca en thuiswerken. Een kleiner percentage (9 procent) houdt er rekening mee dat dergelijke maatregelen een jaar lang zullen gelden.

Zelfs die scenario’s zullen we aardig doorstaan, verwacht Postmes. Natuurlijk zal de economie een grote klap krijgen. Er ontstaat een zwarte markt, er komen clandestiene feestjes. “Maar het zullen acties van een minderheid zijn, waar de meerderheid zich enorm druk om zal blijven maken. Ik hoop dat er daarna meer vertrouwen van de overheid in burgers komt.”

Ook Arjen Boin, crisisdeskundige en hoogleraar publieke instituties en openbaar bestuur aan de Universiteit Leiden, constateert dat burgers in het begin ‘sneller gingen’ dan de regering. Dat loopt inmiddels meer synchroon. Hoe ingrijpend ze ook zijn, het draagvlak voor de huidige maatregelen is groot, bleek eerder deze maand uit een peiling van Ipsos. Het vertrouwen in het kabinet steeg in één maand van 37 naar 59 procent.

Splijten

Maar die eensgezindheid zal niet eeuwig duren, voorziet Boin. De vraag is wanneer men zich gaat afvragen: hoe lang nog en wat is het waard? “Rutte vraagt nu een enorm offer van een groot deel van de bevolking om een klein deel van de bevolking te beschermen. Hij probeert een middenweg te bewandelen tussen het zo effectief mogelijk bestrijden van de pandemie enerzijds, en het zo min mogelijk beschadigen van de economie anderzijds. Stel dat hij nog lang vast blijft houden aan de huidige maatregelen terwijl de sterftecijfers dalen en de ic-capaciteit toeneemt. Dan kan er iets gaan splijten en valt die eensgezinde respons uit elkaar. Er ontstaat chaos.”

Het is daarom ‘essentieel’ dat Rutte de komende tijd een beroep blijft doen op de solidariteit en het uithoudingsvermogen van Nederlanders, zegt Boin. “Dat is een beetje paternalistisch, en niet iedereen voelt zich er misschien door aangesproken. Maar het is een uitstekende strategie. Zo houd je de legitimiteit van de maatregelen overeind.”

Update: reactie hoogleraar Arjen Boin toegevoegd (13 april 2020, 21:25)

Lees ook:

De meeste mensen deugen (maar dat doet er niet toe)

Ja, de meeste mensen deugen, maar Philip Dröge vindt dat niet relevant. Wat telt is hoe we de minderheid van graaiers, fraudeurs en andere deugnieten in de tang houden, schrijft hij in dit essay.

Hoe gaat de anderhalve-meter-economie er straks uitzien?

Premier Rutte roept Nederlandse bedrijven op om alvast na te denken over een toekomst waarin anderhalve meter afstand de norm is. Zijn er al oplossingen voor sectoren waarin contact tussen mensen onvermijdelijk is?