Wat als het virus de vluchtelingenkampen bereikt?

Regelmatig handen wassen en anderhalve meter afstand houden. Het lijken eenvoudig te realiseren maatregelen om het cornonavirus in te perken, maar in overvolle vluchtelingenkampen zijn ze onmogelijk uit te voeren. Water en zeep zijn er luxe­artikelen en mensen zitten er dicht op elkaar. Zo verblijven op de Griekse eilanden ruim 42.000 asielzoekers in kampen waar officieel maar voor 6000 mensen plek is. Kom met een noodplan om deze kwetsbare groep tegen het virus te beschermen, spoorde een groep Europarlementariërs vorige week het crisisteam van de Europese Commissie aan. En ook hulporganisaties trekken aan de bel omdat zij zich ernstig zorgen maken.

Het is een kwestie van tijd, vreest Steven van de Vijver, voordat het coronavirus het vluchtelingenkamp Moria heeft bereikt. Vorige week heeft de tropenarts van Stichting Bootvluchteling het kamp op Lesbos verlaten. Tot zijn grote spijt, want zijn vertrek betekent weer een hulpverlener minder. En er zijn er al zo weinig. “We hadden laatst een vergadering over het coronavirus met de overgebleven hulpverleners. Dan heb je het echt over een handjevol mensen in een huiskamer.”

Veel hulporganisaties moesten een paar ­weken geleden om veiligheidsredenen noodgedwongen hun werk neerleggen. De spanningen op het eiland tussen bewoners, asielzoekers en de Griekse autoriteiten liepen hoog op nadat Turkije had aangekondigd niet langer zijn grenzen gesloten te houden. Daar is nu de coronacrisis bovenop gekomen. “Veel hulpverleners moeten zich nu in hun eigen land melden of ze kunnen in omgekeerde richting niet meer naar Griekenland reizen. Als ze het land al weten te bereiken, moeten ze eerst twee weken in quarantaine”, zegt Van de Vijver.

Het kleine groepje overgebleven hulpverleners moet zorg dragen voor 22.000 mensen die in Moria – dat bedoeld is voor 3000 asielzoekers – worden opgevangen. “De bewoners weten wel dat buiten het kamp het probleem van corona speelt”, zegt Van de Vijver. “We krijgen heel veel vragen over corona, mensen zijn ontzettend bezorgd.” En die zorgen zijn volgens de arts terecht. “Als het virus er eenmaal is, zal het als een lopend vuurtje door het hele kamp gaan. De maatregelen die genomen moeten worden zijn in Moria gewoonweg niet haalbaar. Je staat alleen al een uur in de rij om naar de wc te gaan.”

In quarantaine gaan is er niet bij

En dat geldt zeker niet alleen in het vluchtelingenkamp Moria. Wereldwijd, van Bangladesh tot aan Jordanië en Kenia, leven miljoenen mensen in overvolle vluchtelingenkampen. In quarantaine gaan is er niet bij als je met verschillende families in een tent of hut woont. Schoon water is niet altijd binnen handbereik en vooral ’s avonds en ’s nachts kan het gevaarlijk zijn om een kraan op te zoeken.

Zelf actie ondernemen is lastig voor mensen in vluchtelingenkampen overal ter wereld, zegt Marit van Lenthe, tropenarts en voorzitter van Artsen zonder Grenzen. “Ook als zij zich binnen het kamp goed hebben georganiseerd, kunnen zij bij een uitbraak van een virus niet zelf besluiten betere huisvesting te regelen of zich te verspreiden over een groter gebied omdat ze te dicht op elkaar zitten. Overheden zetten mensen in situaties waarin zij zichzelf niet kunnen beschermen; dat is zo kwalijk en heel naar om te zien. Bij deze coronacrisis heeft nog geen land gezegd prioriteit aan de vluchtelingen te geven omdat ze een kwetsbare groep vormen.”

Juist omdat het een kwetsbare groep is, zullen de gevolgen groot zijn als het coronavirus in de kampen doordringt. Leeftijd zal bijvoorbeeld minder een rol spelen, waarschuwt Terje Andreas Eikemo, hoofd van het Noorse Chain, een centrum voor onderzoek naar wereldwijde gezondheid. “We kunnen daar gaan zien dat ook kinderen aan het virus doodgaan”, zegt hij in een interview met nieuwssite ScienceNordic.

Dat heeft volgens de socioloog alles te maken met de verminderde weerstand van de vluchtelingen. Eikemo deed onlangs uitgebreid onderzoek naar de gezondheid van mensen in zes Griekse vluchtelingenkampen. “De bevindingen zijn alarmerend. Het percentage chronische ziekten bij mensen stijgt dramatisch naarmate ze langer in deze kampen verblijven.”

Over het gebrek aan medische zorg kan Van de Vijver meepraten. Basale zorg is in Moria al helemaal weggevallen, zegt hij. “Mensen met schurft behandelen we bijvoorbeeld al niet meer, omdat het niet dodelijk is. Terwijl dat voor heel veel mensen in het kamp echt een heel groot – tot gekmakend toe – probleem is.” Ook de wonden op voeten van diabetespatiënten kunnen de hulpverleners niet langer verzorgen. “Met alle gevolgen van dien. Dat kan bijvoorbeeld betekenen dat mensen het risico lopen een voet te verliezen.”

Van Lenthe vreest dat de problemen zich verder zullen opstapelen bij een uitbraak van corona in vluchtelingenkampen. “Want waar kunnen mensen heen als ze koorts krijgen en kortademig worden? In Griekenland hebben vluchtelingen in geval van nood – in elk geval op papier – recht op gezondheidszorg. Maar als puntje bij paaltje komt, moeten er heel wat ­administratieve en praktische obstakels overwonnen worden. Mensen moeten bijvoorbeeld toestemming krijgen om het kamp te mogen verlaten, en vervoer zien te regelen. In Griekenland zien we dat de ziekenhuizen in de buurt van de kampen sowieso ontzettend onderbemand zijn. Dan kun je als vluchteling wel in de rij aansluiten maar is het echt de vraag of je wel aan de beurt komt.”

Van Lenthe wijst erop dat specialistische zorg bij een corona-uitbraak in vluchtelingenkampen elders in de wereld nog lastiger te vinden zal zijn. De meeste vluchtelingen – ruim 80 procent – worden immers nog altijd opgevangen in landen waar de gezondheidssystemen niet uitgebreid zijn. “Ga dan maar eens een plekje op een intensive care regelen.”

Extra hulp naar de kampen krijgen in geval van een uitbraak stuit ook op problemen, aldus Van Lenthe. “Het is nu heel moeilijk om onze mensen op de juiste plek te krijgen. Vluchten worden geannuleerd, grenzen gaan dicht dus iedereen staat weer op zichzelf. Een groot aantal van onze Italiaanse medewerkers bijvoorbeeld is nu in eigen land actief.” Medicijnen en beschermend materiaal leveren op de plaatsen waar ze nodig zijn is eveneens gecompliceerd. “En daar lijden ook andere projecten onder. Om andere besmettelijke ziektes als tuberculose te behandelen heb je bijvoorbeeld veel dezelfde middelen – denk aan mondkapjes – nodig als bij de bestrijding van corona. We proberen de zorg in onze projecten zo goed mogelijk door te laten gaan met alles wat er gaande is. En te kijken of we in landen met kwetsbare zorgsystemen een plan kunnen opstellen met de autoriteiten.”

In zwakke staten gaat dat soms makkelijker dan in sterk ontwikkelde landen, legt Van Lenthe uit. “Juist omdat ze niet zo heel goed georganiseerd zijn. Dan komen we als Artsen zonder Grenzen als grote partij binnen en kunnen we snel dingen voor elkaar krijgen. In Griekenland daarentegen zijn we onderdeel van een in principe goed functionerend systeem. We moeten continu overleggen met de Griekse overheid over wat we kunnen doen. En als de overheid niet met een plan komt, kunnen wij alleen maar benadrukken dat haast geboden is. De Grieken worstelen met hun bureaucratie, iedereen is druk met corona en eigen sores. De vluchtelingenkampen vormen slechts een van hun zorgen.”

Straks loopt er een stuk prikkeldraad om het kamp 

Ondertussen heeft Athene wel een aantal maatregelen voor het kamp Moria afgekondigd. Per dag mag maar één lid van een familie het kamp verlaten en die persoon moet voor het einde van de dag terug in het kamp zijn. Daarna wordt het kamp tot de volgende ochtend hermetisch afgesloten. “Ik ben benieuwd hoe ze dat gaan handhaven”, zegt Van de Vijver. “Het zou mij niets verbazen als van de ene op de andere dag opeens een stuk prikkeldraad door de olijfgaard rondom het kamp loopt.”

Hij vreest dat die maatregel alleen maar averechts zal werken. “Als mensen niet meer weg kunnen zullen ze onrustig worden. Met dit soort maatregelen voelen de bewoners natuurlijk ook dat er paniek is en dat ze als ratten in de val zitten. Dat zal effect hebben op hun mentale gezondheid, maar bijvoorbeeld ook op het aantal geweldsincidenten in het kamp. De situatie is nu al uiterst gespannen. Je kunt je voorstellen dat mensen zullen proberen te ontsnappen en naar de rest van het eiland gaan. Ook ten opzichte van de bevolking van Lesbos en Griekenland hebben we de verantwoordelijkheid om het probleem structureel op te lossen.”

En de oplossing ligt wat Van de Vijver betreft niet op de Griekse eilanden zelf. “Dit is hét moment om de vluchtelingen op te halen en wel meteen. Het coronavirus is nog niet gesignaleerd in de kampen. Laten we de mensen verspreiden over verschillende landen. Daar pleiten we al zo’n drie jaar voor. Er zijn afspraken over herverdeling gemaakt maar daar houdt niemand zich aan. Waarom het nu wel zou lukken? Er gebeuren zoveel gekke dingen in deze tijd; grote beslissingen zoals het sluiten van luchtruimen worden bijvoorbeeld heel snel genomen. Ik hoop dat we met alle schotsen die nu aan het schuiven zijn het overplaatsen van kwetsbare mensen ook mee kunnen nemen. Dan is die al jaren etterende wond ook eindelijk aangepakt.”

Lees ook: 

Hoe het migratiebeleid ombuigt van afschrikking naar solidariteit: ‘We zijn mensen, geen beesten’

De migratiecrisis van 2015 heeft het Europese migratiebeleid rigoureus veranderd. Afschrikking is sindsdien het motto. Voorzichtig begint een tegenreactie vorm te krijgen.