Waarom moet de gemeenschap de markt redden?

De bestrijding van de coronapandemie heeft geleid tot een beperking van rechten in het openbare leven die we sinds de Tweede Wereldoorlog niet gezien hebben, en per decreet. En het lijkt wachten op verdergaande maatregelen. In Spanje en Frankrijk geldt, net als in Italië, een vorm van huisarrest, en in Duitsland is een groot deel van de grenzen gesloten. Nood breekt wet, is het oude Romeinse gezegde. Maar het is zaak op tijd de impopulaire vraag te stellen wat te doen als de wetteloosheid van de noodtoestand lang na de crisis gevolgen blijft hebben. Hoe lang zijn we bereid het biologische leven als absoluut verheven boven het democratische leven te stellen? Hoe lang zullen experts, met hun definities van wie ‘kwetsbaar’ is en wie niet, het land in effect regeren?

Voor de duidelijkheid: het leidt geen twijfel dat vergaande maatregelen nodig zijn om sterfgevallen te voorkomen. En er mag nu geen tijd zijn voor een ethische en democratische afweging van de inzet van middelen en de te nemen maatregelen, maar komt de discussie over die afwegingen straks wel alsnog? Zodat we ons een volgende keer ook democratisch voorbereid weten?

Dat lijkt in het bijzonder relevant waar het de economische maatregelen betreft die met publiek geld genomen worden. Minister Wiebes van Economische zaken (VVD) zei afgelopen weekend in een en hetzelfde interview dat zzp’ers en mensen met een nul-uren contract daar zelf hebben voor gekozen, en dat KLM – dat heeft aangekondigd duizenden banen te schrappen – uiteraard overheidssteun krijgt. Heeft KLM er niet voor gekozen een bedrijf te zijn?

Wat we zondag meteen te horen kregen was dat het zo goed gaat met de overheidsfinanciën, dat KLM en Schiphol koste wat het kost gered zullen worden. De situatie is dus deze: nadat we met zijn allen – en in het bijzonder mensen die in de zorg en het onderwijs werken – hebben moeten betalen om de overheidsfinanciën op orde te krijgen nadat de banken gered moesten worden, wordt nu publiek geld gestort in bedrijven die massaal mensen ontslaan.

Klimaatdestructieve bedrijven

In korte tijd worden zo beslissingen genomen over enorme budgetten, maar buiten serieuze democratische discussie om, en ten faveure van bedrijven, nota bene bedrijven die voorop lopen in de klimaatdestructie (KLM en Schiphol) waarvoor ze altijd al gesubsidieerd werden middels belastingvoordelen. In een soortgelijke beweging wordt de coronacrisis in de VS aangegrepen door minister van Financiën en oud-bankier Steven Mnuchin om onder de zogeheten Dodd-Frank-regelgeving uit te komen die in 2010, na de financiële crisis van 2008, de banken moest beteugelen.

Ook bij hulp aan bedrijven kan gezegd worden: necessitas non habet legem, nood breekt wet. Maar onder welke condities is het eigenlijk mogelijk dat een gezondheidscrisis zo snel tot een massale toestroom van publiek geld aan private bedrijven leidt? Platitudes over een door ‘globalisering’ verbonden wereld slaan hier de plank mis. De voorwaarden waaronder het coronavirus tot democratische uitzonderingstoestanden en economische crisis kan leiden, kennen we onder de naam ‘kapitalisme’.

Lees ook ‘Hoe repareren we het kapitalisme?’

Alleen in een kapitalistische economie kan het een probleem zijn dat alles er is, maar dat alles tegelijkertijd schaars is. Dat we van de ene op de andere dag allemaal nog hier zijn, met al onze hulpbronnen en voorraden, maar dat velen hun baan verliezen of failliet gaan omdat er niets verkocht wordt. Kapitalisme, weten we inmiddels eeuwen, is een systeem waarin enkelen geld verdienen uit het werkend samenzijn van de velen. Dat betekent dat het echte kapitaal zit bij de gewone mensen, die dagelijks uitgebuit worden om de exorbitante winsten van ‘de 1 procent’ mogelijk te maken.

Geld moet rollen

Die 1 procent doet het bovendien voorkomen alsof we door schaarste geregeerd worden. Vandaar dat we moeten blijven werken, en moeten blijven rennen. Het vreemde idee is dat al het werk dat nu bestaat, bullshit job of niet, werkelijk noodzakelijk is om voor iedereen eten, zorg en onderwijs te hebben. Geld moet rollen, willekeurig welke spullen verplaatst moeten worden. Maar waarom? Het beste antwoord dat de apologeten van dit systeem hebben, is: omdat het niet anders kan. Want voor niets komt de zon op, en er zal gewerkt en verkocht moeten worden. Maar is dat een antwoord op de vraag waarom 1 procent van de mensen rijk wordt over de ruggen van de rest?

Terug naar de coronacrisis: is het zo vanzelfsprekend dat bij een aantal weken stilstand duizenden banen moeten verdwijnen? Dat stilstand achteruitgang is, is eerst en vooral een boekhoudkundige werkelijkheid die te veel mensen als natuurlijk gegeven beschouwen. Alleen onder kapitalistische condities is het mogelijk om, met publiek geld, een bedrijf te ‘redden’ dat op hetzelfde moment duizenden mensen ontslaat, en zo een dubbel beroep op publieke middelen doet (doordat de ontslagen mensen uitkeringsafhankelijk worden).

Lees ook ‘Het kapitalisme is niet in crisis. Er is ook geen alternatief’

Er is niets natuurlijks aan dit economisch systeem. Er zijn heel andere condities denkbaar waarin een gezondheidscrisis zich niet onmiddellijk in democratische en economische uitzonderingstoestanden zou vertalen. In een socialistische economie zou het niet KLM zijn dat gered wordt, maar haar werknemers, omdat die eigenaar van hun productiemiddelen en van hun bedrijf zouden zijn. Geld dat een overheid zou scheppen, zou direct naar de mensen gaan, in plaats van naar bedrijven en banken, zoals in de afgelopen jaren massaal gebeurd is (onder meer via het quantitative easing van de ECB) en nu weer de eerste optie lijkt te zijn. Een socialistische economie zou de volle consequenties trekken uit wat nu weer duidelijk wordt: zonder collectief geld geen economie. De gemeenschap zou daarin niet als vangnet voor de markt fungeren, zoals nu, maar eigenaar en begunstigde zijn van alles wat geproduceerd wordt.

Gestuntel met vrijheden en publiek geld

Solidariteit zou bovendien internationaal zijn, zodat we niet een mondiaal virus zouden bestrijden op de absurde manier die dagelijks de journaals siert: met nationaal-statelijke maatregelen die, ook binnen de EU, volstrekt zonder coördinatie zijn en die dus niet de helft van hun effectiviteit hebben – zoals wanneer Belgen in Brabant op café gaan.

Zulke solidariteit zou veel verder gaan dan de huidige sentimentele pleidooien voor altruïsme of de viering van hartverwarmende straatbeelden van zingende stadsgenoten. Als het in de coronacrisis werkelijk gaat om een hartverwarmend humanitarisme, waarom stellen onze politici in alle commotie om scholen en cafés dan zo zelden de vraag welke gevolgen het virus zal hebben voor de migranten die uit onze naam vastzitten in kampen aan de grens van Europa?

In deze uitzonderlijke toestand is het in ieders belang ook de lange termijn van onze democratie en economie in het oog te houden. Laat niemand ons vertellen dat het huidige gestuntel met vrijheden en met publiek geld de best mogelijke toestand is.