Een sneeuwbaleffect: overal in Rusland steekt onrust de kop op
De tijd dat Russische burgers zich weinig tot niets van politiek aantrokken, lijkt voorbij. Van onderop komt er een protestbeweging op gang van ontevreden burgers die wordt gevoed door lokale problemen.
Duizenden politiemensen in camouflagekleding, wapperende Russische vlaggen en hordes woedende burgers met spandoeken en opruiende teksten op zelf geknutselde bordjes. Het was goed raak voor het gemeentehuis in Moskou, vorige week zaterdag waar dranghekken in het rond vlogen, en agenten demonstranten horizontaal de menigte uittilden. Iets verderop zwaaiden de gummiknuppels in het rond en denderden militaire voertuigen door de straten.
Het was alweer een tijdje geleden dat de straten van de Russische hoofdstad dienst deden als strijdtoneel. Maar bij de grootste burgerprotesten sinds 2012 trad de oproerpolitie vorige week in het centrum van de stad ongemeen hard op. Bijna 1400 mensen kwamen in de cel terecht. Allemaal vanwege een demonstratie tegen de uitsluiting van onafhankelijke kandidaten bij de gemeenteraadsverkiezingen in september. Een evenement dat in de regel niet bepaald een feest van de democratie is. Bij de vorige verkiezingen in 2014 bracht slechts 21 procent van de Moskovieten zijn stem uit. Toch kwamen er twee weken terug ruim 20.000 mensen op de been om te demonstreren voor eerlijke raadsverkiezingen.
En niet alleen in Moskou is het hommeles. Ook elders in Rusland gaan de gewone man en vrouw steeds vaker de barricades op om hun ongenoegen te ventileren. Van het verre oosten tot het hoge noorden, Russische burgers worden steeds mondiger. Maar waar komt deze civiele oproer vandaan? Hoe reageren de autoriteiten erop? En wat betekent dit voor de zittende macht in Rusland?
Poetin-moe
Tijd om de revolutie te prediken is het nog lang niet, maar dat er iets aan de hand is, staat buiten kijf, volgens Tat-yana Stanovaya, politiek analist van het Carnegie Center in Moskou. “Wat het meest opvalt, is dat er op betrekkelijk grote schaal demonstraties zijn op verschillende plekken in het land. In eerste instantie lijken die protesten niets met elkaar te maken te hebben. Het ene gaat over het milieu, het andere over mensenrechten en weer een ander over de bouw van een kathedraal.”
Toch is er wel een algemenere, gemeenschappelijke deler aan te wijzen die de protesten verbindt, meent Stanovaya. “Veel Russen beginnen langzaam maar zeker een beetje Poetin- en Verenigd-Rusland-moe te worden. De overheid is al tijden niet meer in staat om positieve toekomstperspectieven te leveren aan de bevolking. Russen krijgen het eigenlijk elk jaar slechter en slechter.”
De vooruitzichten zijn inderdaad weinig hoopgevend. Nu de olieprijzen zijn gekelderd en internationale sancties de economie in een houdgreep hebben, stapelen de problemen zich op. Groeiende armoede, een stagnerende levensverwachting, stijgende pensioenleeftijd en dalende salarissen. Het is een willekeurige greep uit de sores waar de gewone Rus mee te maken heeft.
Alles bij elkaar zijn dergelijke maatschappelijke irritaties de ingrediënten voor een explosieve cocktail die tot sociale onrust leidt in het hele land. Stanovaya: “De sociale agressie bouwt zich in Rusland langzaam maar zeker op. Mensen zijn het systeem zat. Poetin stond ooit gevoelsmatig dicht bij de mensen. Hij sprak dezelfde taal. Nu beschermt hij de elite, hij drijft weg van de bevolking en houdt zijn vazallen de hand boven het hoofd. Hij begrijpt de dagelijkse problemen van het volk niet meer. Dat wekt irritatie en voedt ontevredenheid. En lokale problemen zijn de ideale uitlaatklep voor mensen om zich van die negatieve energie te bevrijden.”
Standaardprotocol
Lokale onrust steekt dan ook steeds vaker de kop op in Rusland. In Jekaterinenburg in de Oeral trokken demonstraten de straat op om te protesteren tegen de komst van een nieuwe kathedraal in een geliefd stadspark. En met succes: de bouwplannen werden geschrapt en de kerk moet op zoek naar een nieuwe locatie. In de havenstad Archangelsk in het noorden waren de plannen van Moskou om het gemeentelijk afval in de regio te dumpen aanleiding voor massale protesten. En in de deelrepubliek Ingoesjetië op de Kaukasus draaide een omstreden akkoord over een landruil met Tsjetsjenië uit op onlusten tussen demonstranten en de autoriteiten.
Allemaal voorbeelden van protesten waarbij burgers het initiatief nemen om lokale overheden te dwingen concessies te doen. Maar een structurele oplossing blijft veelal uit. Tot nog toe hebben de autoriteiten gereageerd volgens het standaardprotocol dat voor dit soort demonstraties in het Kremlin klaarligt: de protesten met geweld uiteendrijven en demonstranten oppakken en eventueel vervolgen. Het is feitelijk de enige manier die het Kremlin kent om met protestacties om te springen, zegt Stanovaya.
“Eigenlijk zou de overheid water bij de wijn moeten doen om de demonstranten tegemoet te komen en de woede enigszins te temperen.”
De overheid zou een voorbeeld kunnen nemen aan de gouverneur in Jekaterinenburg die besloot de bouw van de kathedraal op te schorten, zegt Stanovaya. Maar zulke successen voor de demonstranten zijn volgens haar eerder uitzondering dan regel en eenzelfde bevredigende afloop voor bijvoorbeeld de demonstraties in Moskou is onwaarschijnlijk. “De enige werkelijke concessie die de overheid kan doen, is het toestaan van onafhankelijke kandidaten bij de verkiezingen.”
Zittende macht
Dat lijkt geen reële optie. Te veel tegemoetkomen aan de oproerkraaiers zou weleens kunnen leiden tot onherstelbare schade voor de overheid, want het toelaten van onafhankelijke oppositieleden op het stemformulier is een risico voor de zittende macht. En elk risico, hoe klein ook, is er een te veel. Zeker zo dicht bij huis.
Daarnaast staat de herinnering aan de massale demonstraties in 2012 de beleidsmakers aan het Rode Plein nog vers in het geheugen. Dat nooit meer, lijkt de gedachte. Daarom grijpt het Kremlin terug op het beproefde recept: zwiepende knuppels en massale aanhoudingen. Met meer irritaties en ontevredenheid onder de demonstranten tot gevolg.
Die groeiende ontevredenheid is een hoofdpijndossier voor lokale overheden, maar zeker ook voor het Kremlin en Poetin, zo meent Stanovaya. “Poetin was de afgelopen jaren druk bezig met geopolitieke zaken en het moderniseren van het leger. Grote politieke thema’s. Hij vergat de werkelijke, alledaagse problemen aan het thuisfront.” Die problemen komen nu als een boemerang terug. “Hij heeft er nog geen pasklaar antwoord op.”
Trukendoos
Bovendien kan de president niet meer terugvallen op de trukendoos uit het verleden. Voor financiële douceurtjes aan het volk biedt de staatskas geen ruimte en de retoriek over de aansluiting van de Krim bij het moederland, de fascisten in Oost-Oekraïne of de bestuurlijke chaos in het Westen heeft zijn beste tijd gehad.
“Poetins populariteitscijfers lopen terug en mensen in het uiterste oosten van het land geven niets om de Krim. Daardoor kan de groeiende burgerlijke ontevredenheid op den duur een bedreiging voor hem vormen”, vertelt Stanovaya.
“De grootste kracht van de protesten is het sneeuwbaleffect. Dat kan bijvoorbeeld voor grotere problemen zorgen bij de nationale parlementsverkiezingen in 2021. Of zelfs voor de opvolging van Poetin in 2024. Als de demonstranten volhouden en hun agenda in de loop der tijd er nog steviger doorheen weten te drukken, kan het zomaar zijn dat ze een plek aan de onderhandelingstafel weten te bemachtigen. En dat is een scenario waar niemand binnen de muren van het Kremlin op zit te wachten.”
Wie zijn de Russen die de barricades opgaan? Drie activisten uitgelicht.
Ilja Jasjin: verknocht aan zijn Che Guevara-T-shirt
“Ik ben 24 uur per dag klaar voor de strijd”, zei hij begin vorige maand nog monter in een interview. Strijdlust kan de 36-jarige Ilja Jasjin inderdaad niet worden ontzegd. Hoewel hij door zijn huidige functie als hoofd van het Krasnoselski-district in Moskou vaker dan hem lief is een stropdas omknoopt, blijft hij verknocht aan zijn Che Guevara-T-shirt. Ondanks zijn jeugdige uiterlijk is Jasjin een oudgediende in de politiek, waaraan hij inmiddels meer dan zijn halve leven heeft gewijd.
Sinds 2000 was hij eerst actief als voorman van de jeugdbeweging van de links-liberale oppositiepartij Jabloko. Hij werd uit de partij gezet na een conflict met de leiding en zette zijn strijd tegen het bewind van president Poetin onder andere vlag voort. Jasjin richtte zich eerst op landelijke thema’s als verkiezingsfraude en nam geregeld deel aan soms drieste straatacties. Samen met de in 2015 vermoorde Boris Nemtsov schreef hij een rapport over Poetins rol in het Oekraïense conflict. Hij stelde zich vergeefs verkiesbaar voor de gemeenteraad van de stad Kostroma, alvorens zich te storten op de lokale politiek in Moskou. Momenteel zit Jasjin een gevangenisstraf uit van tien dagen wegens deelname aan een protestdemonstratie tegen de uitsluiting van onafhankelijke kandidaten.
Joelia Galjamina: fel tegen de bouw van een flat in een stadspark
In een petitie vroegen medewerkers van de Moskouse staatsuniversiteit en andere collega’s afgelopen week om de onmiddellijke vrijlating van linguïst Joelia Galjamina, die net als andere onafhankelijke kandidaat-gemeenteraadsleden tien dagen cel kreeg voor deelname aan een straatprotest tegen de uitsluiting van haar en andere kandidaten van deelname aan de gemeenteraadsverkiezingen van Moskou. Galjamina (46) is sinds 2017 raadslid van haar eigen Timirjazev-district in het noorden van de stad, waar ze bekendheid en populariteit verwierf door haar felle strijd tegen de bouw van een flatgebouw in een door de omwonenden gekoesterd stadspark.
Confrontaties met de politie zijn haar sindsdien niet vreemd. Nog in 2017 liep ze in het centrum van Moskou forse klappen op bij een hardhandige aanhouding tijdens een demonstratie tegen corruptie. Veel Moskovieten kennen Galjamina ook als een fervent tegenstander van de renovatieplannen van de Moskouse burgemeester, die voorzien in de verhuizing van miljoenen mensen naar een nieuwe behuizing. Een operatie die een enorme druk legt op de bestaande infrastructuur. Galjamina was in 2017 een van de drijvende krachten achter een protestbetoging tegen die plannen. In het dagelijks leven is Galjamina wetenschappelijk medewerker en gewaardeerd specialist op het gebied van bedreigde Siberische talen.
Sergej Mitrochin: loopt alle lokale conflicten af
Vroeg of laat kom je hem in Moskou tegen, met zijn markante bozige blik. Of het nu gaat om de strijd voor behoud van een stadspark, een protest tegen de bouw van een winkelcentrum of de teloorgang van een historisch Moskous stadsgezicht. Sergej Mitrochin (56) loopt alle lokale conflicten in de Russische hoofdstad trouw af. Hij overlegt met de politie, sust de gemoederen waar nodig, maar deinst er ook niet voor terug om zijn forse gestalte voor een vrachtwagen of bulldozer te plaatsen. Hij is een van de weinige onafhankelijke kandidaten die, na een aanvankelijke afwijzing, door de kiescommissie is toegelaten tot deelname.
Mitrochin is binnen de Russische oppositie een controversiële figuur, die bij sommigen irritatie oproept. Met de bekende oppositievoorman Aleksej Navalny kan hij nauwelijks door één deur. Hij verkoos de politiek boven een wetenschappelijke carrière en is sinds het begin van de jaren negentig verbonden aan de oppositiepartij Jabloko, die hij zeven jaar lang leidde. Hij deed al eens een mislukte gooi naar het burgemeesterschap van Moskou, wat hem nog geen 4 procent van de stemmen opleverde. Toch blijft Mitrochin zich profileren als een man van het volk, ondanks dat hij dat bijna nooit weet te vertalen in goede electorale resultaten.
Lees ook:
Moskou grijpt ongemeen hard in bij protesten, maar die aanpak werkt averechts
De politie in Moskou trad zaterdag ongemeen hard op tegen demonstranten die vrije lokale verkiezingen eisen. De gebeurtenissen zijn slecht nieuws voor president Poetin.