De wereld van het geld staat op zijn kop. Was het eeuwenlang zo dat je als spaarder een paar procent rente van de bank kreeg om je geld bij hen te stallen, anno 2020 zijn de rollen omgedraaid. Spaarders moeten de banken gaan betalen om hun geld kwijt te kunnen.

De reden hiervoor begint bij de centrale banken. Al sinds 2014 moeten commerciële banken zoals de ING geld aan de centrale bank betalen om hun overtollige reserves te stallen. Die zogeheten ‘negatieve depositorente’ is inmiddels zo hoog dat de commerciële banken de kosten gaan doorberekenen aan hun spaarders.

Nog dit jaar zullen ABN Amro en de ING een negatief rentetarief invoeren voor vermogende klanten. Wanneer de huidige economische trend doorzet, zal dat tarief in de toekomst voor iedereen gaan gelden.

Toch zeggen centrale banken nog steeds dat negatieve rente slechts een tijdelijke maatregel is om de economie te stimuleren en deflatie te voorkomen. ‘We kijken uit naar de dag dat we negatieve rente gedag kunnen zeggen,’ zei Philip Lane, hoofdeconoom van de Europese Centrale Bank, onlangs in the Financial Times. 

Terwijl bankiers roepen dat de negatieve rente hun verdienmodel bedreigt, maken de meeste politici en economen inmiddels bezwaar om een andere reden: sparen loont niet meer, waardoor onze pensioenen onder druk staan. 

Maar er zijn ook mensen positief over negatieve rente. ‘Het is de oplossing voor onze grootste maatschappelijke problemen,’ zegt Bart Klein Ikink. ‘We staan aan het begin van een nieuw financieel tijdperk.’

Klein Ikink is een boomlange ingenieur uit Friesland, die naast technische bedrijfskunde ook wijsbegeerte studeerde en zijn geld verdient als programmeur en systeemontwikkelaar. Hij verdiept zich al meer dan 20 jaar in het concept negatieve rente, schrijft erover op zijn eigen website en discussieert onder de naam niphtrique veelvuldig mee onder artikelen in het FTM-dossier Van wie is ons geld.

Wat gaat negatieve rente ons voor moois brengen? En waarom zijn de meeste economen en politici er dan zo negatief over? Ik nodigde hem uit voor een gesprek.

Neerwaartse rentespiraal

‘Al in de jaren negentig dacht ik na over de rente,’ zegt Klein Ikink. ‘Die was toen 7 procent. Over negatieve rente praatte echt niemand.’

Rond het jaar 2001, toen de internet zeepbel uiteenspatte, begon Klein Ikink het idee van negatieve rente te pitchen, eerst vooral op beleggersplatform IEX. ‘Ik werd meestal overladen met kritiek. Dat was heel leerzaam en hielp om mijn ideeën aan te scherpen. Maar het bleef wel een theoretische discussie.’ 

Aanvankelijk dacht ook Klein Ikink dat negatieve rente nooit realiteit zou worden, maar na de kredietcrisis van 2008 veranderde de praktijk. De rente ging in de Verenigde Staten en later ook in Europa in rap tempo omlaag, richting de 0 procent. Met die lage rente probeerden centrale banken de kredietverlening aan te wakkeren, om zo de economie te stimuleren en de inflatie op te drijven naar 2 procent.

Maar het effect van die 0 procent rente viel tegen: de doelstelling is een decennium later nog steeds niet bereikt. De grootste monetaire instituten, zoals de BIS en het IMF, verrichten daarom serieus onderzoek om te bepalen of en hoe ze de rente nog verder kunnen laten dalen. 

Bart Klein Ikink twijfelt er niet over: ‘De rente gaat onherroepelijk onder nul.’ We moeten volgens hem blij zijn dat centrale banken hebben ingegrepen. ‘Anders hadden mensen hun schuld niet meer kunnen dragen, was de kredietverlening gestagneerd, en zaten we nu met een enorme geldkrapte. Dan hadden we een crisis gehad zoals in de jaren dertig van de vorige eeuw.’

Dat de rente verder zal dalen is volgens Klein Ikink onvermijdelijk, omdat de ongelijkheid in onze samenleving te groot wordt. Rente is daar debet aan, want het is een geldstroom van arm naar rijk. Klein Ikink: ‘Hoe hoger de rente is, hoe groter het deel van de economische productie dat eindigt in de zakken van de kapitaalbezitters. Dat kapitaal is in handen van een kleine groep mensen. De rest van de samenleving moet betalen om daar gebruik van te maken, maar kan de hoge rente simpelweg niet meer ophoesten.’

‘Hoe lager de rente is, hoe duurzamer de economie kan zijn’

Tot zover nog niet zulke afwijkende geluiden. Klein Ikink onderschrijft dat het ingrijpen van centrale banken noodzakelijk was om geldkrapte te voorkomen, en zijn analyse van groeiende ongelijkheid sluit aan op de bevindingen van wetenschappers als Thomas Piketty en Branko Milanović. Die onderbouwden met historische data overtuigend dat ongelijkheid in de wereld toeneemt omdat kapitaal beter rendeert dan arbeid. Piketty vatte het samen in de krachtige formule r>g: zolang het rendement op kapitaal groter is dan de economische groei, neemt de ongelijkheid toe.

Langetermijndenken en duurzaamheid

Maar een lagere rente is volgens Klein Ikink niet alleen noodzakelijk om de ongelijkheid te corrigeren. Het is ook een vereiste om de klimaatproblematiek daadkrachtig aan te pakken.

‘Hoe lager de rente is, hoe duurzamer de economie kan zijn’, zegt Klein Ikink. ‘Hoge rente is een belangrijke oorzaak van het kortetermijndenken binnen het bedrijfsleven. Elke investering moet in elk geval de rente op de financiering terugverdienen. Wanneer de rente hoog is, zijn alleen projecten die op korte termijn renderen interessant.’

Klein Ikink zag in de jaren negentig, toen hij actief was bij Milieudefensie, dat duurzame projecten niet konden voldoen aan die korte termijn-rendementseis: ‘Een huis klimaatneutraal maken is bij een rente van 7 procent financieel niet haalbaar, maar bij een rente dicht bij de nul procent wel.’

Alleen de rente verlagen is niet genoeg. Klein Ikink: ‘Het succes van de transitie hangt natuurlijk af van samenhangend beleid. De economie duurzaam maken is onvoorstelbaar moeilijk en vereist de juiste duurzame investeringen.’ Maar opnieuw komt de rente in beeld als bepalende speler: ‘Voor die investeringen moeten we zoveel mogelijk overtollig kapitaal aanwenden. Dat zal alleen gebeuren als de rente laag genoeg is en het kapitaal op zoek moet naar investeringen voor de verre toekomst.’  

Geen inflatie maar deflatie

De ECB probeert met de negatieve rente een inflatieniveau van 2 procent te bereiken en deflatie te voorkomen. Deflatie is volgens de gangbare economische theorieën een rampscenario waarbij de economische vraag wegvalt doordat mensen op hun geld blijven zitten. 

Maar dat is volgens Klein Ikink niet waar het naartoe beweegt en ook niet waar de ECB naar zou moeten streven. ‘Deflatie is alleen een rampscenario als de rente niet negatief kan worden. Als kapitaalbezitters hun geld kunnen vasthouden tegen 0 procent rente kan dat aantrekkelijk zijn, omdat het geld meer waard wordt. Maar als je voor het vasthouden van je geld moet betalen, verandert dat de zaak.’

In de wereld van Klein Ikink is deflatie een acceptabel fenomeen geworden dat met negatieve rente onder controle wordt gehouden. ‘Economische crisis betekent eigenlijk dat het marktevenwicht van de rente negatief is, maar dat niet kan zijn. Als deflatie toeneemt moet de rente gewoon nog verder dalen.’

Hij verwacht dat die ‘belasting van geld’ mensen aanzet om het ook in deflatoire scenario’s beschikbaar te stellen voor bedrijfsfinancieringen. ‘In het nieuwe paradigma financier je je bedrijf tegen een negatieve rente, verkoop je je producten tegen kostprijs en maakt je bedrijf gewoon winst.’

Dat dit voor de meeste mensen klinkt als abracadabra, ligt volgens hem vooral aan gewenning en een beperkt voorstellingsvermogen: ‘Iedereen is nog zo gewend aan positieve rente en inflatie, dat het moeilijk is om in de nieuwe werkelijkheid na te denken. Maar ik visualiseer al 20 jaar een wereld waarin de rente negatief is en er sprake is van deflatie.’ 

Klein Ikink denkt dat negatieve rente ervoor zal zorgen dat kapitaal niet stil komt te staan, maar geïnvesteerd wordt. ‘De economie zal daardoor beter gaan draaien en de reële rente kan ook weer hoger worden dan nu; de koopkracht van het geld neemt dan dus toe.’

Klein Ikink wil af van een economie die alleen goed draait als de geldhoeveelheid (en dus de schuldenberg) continu groeit. ‘Geld hoort zich niet op te hopen op enkele goedgevulde bankrekeningen, maar moet gebruikt worden voor economische transacties; het moet blijven circuleren. Het doel is een economie die groeit terwijl de geldhoeveelheid gelijk blijft. Als de omloopsnelheid van het geld omhoog gaat, is dat mogelijk.’

Voor oververhitting van de economie door overcreditering hoeven we ons ook minder zorgen te maken, zegt Klein Ikink: ‘Wanneer de economie beter draait, beweegt de rente richting de bovengrens van nul procent. Dat remt kredietverlening af. Rentes boven nul zijn in mijn ontwerp niet meer mogelijk. Buitensporige kredietverstrekking voor hoge rendementen, zoals voor de kredietcrisis plaatsvond, is daardoor minder waarschijnlijk.’

Kapitaalvlucht 

Kan het allemaal wel, wat Klein Ikink beoogd? Gaan kapitalisten niet vluchten naar andere assets, zoals aandelen en goud, waarover ze geen negatieve rente hoeven te betalen?

Dat laatste zal volgens Klein Ikink zeker gebeuren. Hij ziet het echter niet als een probleem: ‘Wie risico wil nemen, doet dat equity based. Wanneer je voor hoog rendement wil gaan, moet je zelf het risico dragen. Daar is niets verkeerds aan en dat kan door het kopen van aandelen.’

Maar onzeker rendement is niet het enige waar beleggers naar zoeken. Klein Ikink: ‘Beleggers zoeken ook naar zekerheid. Kijk naar de realiteit: beleggers hebben liever een negatieve rente op de Zwitserse Frank dan 16 procent rendement op de Turkse Lira. Dat komt omdat de inflatie in Zwitserland rond de 0 procent is en in Turkije juist de pan uitrijst.’

Klein Ikink denkt dat we aan de vooravond staan van een herijking van het kapitalisme: ‘We kunnen het allemaal niet zeker weten maar het wonder van Wörgl laat zien dat de economie juist beter zal gaan draaien als de rente onder nul kan. De kapitaalbezitters zullen wel moeten accepteren dat er negatief rendement aankomt.’ Maar dat is volgens Klein Ikink ook voor hen nog altijd beter dan het alternatief: ‘een stagnerende economie, waardoor uiteindelijk ook de aandelenbeurzen zullen instorten.’

Heb je vragen of opmerkingen over negatieve rente? Ben je gecharmeerd van de ideeën van Bart Klein Ikink of ben je het juist grondig met hem oneens? Ga onder dit artikel met hem (FTM-lid niphtrique) in discussie!