Vaste prik bij virusuitbraken: complottheorieën. Hoe wapen je je ertegen?

Het komt dus gewoon uit Rotterdam, het nieuwe coronavirus dat nu de wereld teistert. Want hier, vijfhoog in het doffe flatgebouw van het Erasmus MC, in het lab van hoogleraar virologie Ron Fouchier, hebben ze hem nog bestudeerd. ‘Ik ken het verhaal’, appt Fouchier, vanuit Colombia. Met sardonische humor: ‘Niets nieuws. Ik ben ook de veroorzaker van de MH17-ramp.’

Het verhaal gaat als volgt. Het begon in 2012, toen in het Midden-Oosten het mers-virus opdook, een coronavirus dat een op de drie patiënten doodt. Fouchier was een van de wetenschappers die het analyseerde. En in mei 2013 stuurde hij het virus vanuit Rotterdam door naar het Canadese Nationaal Microbiologisch Laboratorium in Winnipeg, voor verder onderzoek.

Daar kreeg Xiangguo Qiu het onder ogen. Qiu is een kleine, briljante viroloog die al sinds de jaren negentig in Canada werkte, samen met haar man, de microbioloog Keding Cheng. Ze is bekroond met diverse beurzen en onderscheidingen en werkte er onder meer aan Zmapp, een medicijn tegen ebola.

Tot die merkwaardige dag, vorige zomer, toen Qiu, Cheng en een aantal van hun studenten opeens toegang tot het lab werd ontzegd wegens een ‘mogelijke veiligheidsovertreding’. Het echtpaar bleek enkele maanden eerder onder nogal schimmige omstandigheden een lading extreem gevaarlijke ebola- en nipah-virussen naar China te hebben verstuurd. Zelfs de secretaris-generaal van de Navo, Jens Stoltenberg, legde een verklaring af over het incident, dat overigens nog steeds in onderzoek is.

Zou het toeval zijn dat een half jaar later in China opeens een nieuw, dodelijk virus opduikt? Amper dertig kilometer verwijderd van het Wuhan Instituut voor Virologie, een van de laboratoria waarmee Qiu samenwerkte? Een instituut, waarvan andere wetenschappers al eens zeiden: best link, zo’n lab vol enge virussen midden in de stad. En waar men volgens Israëlische veiligheidsexperts bovendien geheim onderzoek doet naar biologische wapens.

Als bovenstaande u aanspreekt, is de kans groot dat u iets lager opgeleid bent, aan een van de politieke uitersten zit en nationalistische gevoelens heeft. Maar in feite kunt u van alles zijn. Complotdenken komt voor in alle lagen van de bevolking, bij jong en oud, onder zowel mannen als vrouwen, zegt psycholoog Jan-Willem van Prooijen (VU Amsterdam), die het fenomeen al jaren onderzoekt.

U zegt het misschien niet met zoveel woorden, maar diep vanbinnen krijgt u argwaan. Zou dit wel kloppen? Is er soms meer aan de hand dan de media u vertellen? U vertrouwt het niet helemaal.

En dat gevoel trekt u aan tot de samenzweringstheorie hierboven. In uw hoofd klikken de losse elementen – Qiu, Stoltenberg, het lab in Wuhan – aaneen tot een vloeiend, logisch geheel. Misschien leest u wat meer over de gebeurtenissen in Canada, of over het lab in Wuhan. Allemaal echte, verifieerbare informatie.

Gaandeweg heeft u daarbij steeds minder oog voor de elementen van het verhaal die helemaal niet kloppen, via een proces dat psychologen confirmation bias noemen, het wegdenken van onwelgevallig bewijs. Dat het mers-virus van Fouchier een totaal ander virus is dan het nieuwe coronavirus, of dat Qiu weliswaar het nipah- en ebolavirus naar China stuurde, maar geen coronavirus: mentaal poetst u het gemakshalve maar even weg.

Sterker nog, misschien draait u tegenargumenten om, zodat ze het verhaal juist versterken. Dat de eerste besmettingen plaatsvonden op een dierenmarkt, waar het wemelt van de virussen? Kom, dat moet een dekmantel zijn. Nog meer bewijs dat ze willen verdoezelen dat het hier om een biologisch wapen gaat.

Zo wordt elk tegenargument juist de stookolie waarop uw dwarse idee nog feller gaat branden. Gaandeweg groeit de gedachte die zich heeft vastgezet in uw hoofd uit tot een heuse complottheorie, een uitgebreid mentaal bouwsel met steeds meer zijgangen en uitbouwen. Wetenschappers die het tegenspreken? Die zitten vast in het complot. De Volkskrant die er niet over schrijft? Opdracht van hogerhand gekregen om erover te zwijgen natuurlijk.

Gevoel van controle

Geheimzinnige ziekte-uitbraken en duistere complotverhalen, ze horen bij elkaar als Victor Frankenstein en het monster. Waggelt het monster eenmaal rond, dan kan de dokter nooit ver weg zijn.

Of tenminste, zo voelen we dat. Mensen hebben nu eenmaal de diepe psychologische drang om bij elke heftige gebeurtenis een oorzaak aan te wijzen, legt Van Prooijen uit, ook als die helemaal niet zo duidelijk is. Een of andere dader of bedoeling achter het geheel. Dat geeft ons het gevoel van controle. ‘Als er kwade bedoelingen in het spel zijn, zou je er nog iets tegen kunnen doen’, zegt hij. ‘Er is maar weinig zo bedreigend als het gevoel dat akelige dingen zomaar volstrekt willekeurig kunnen gebeuren. Vervelend, want we leven nu eenmaal in een wereld die van de toevalligheden aan elkaar hangt.’

Nog zo’n psychologische reflex: de proportionaliteitsbias. Hoe groter de gebeurtenis, hoe groter de oorzaak, geeft ons gevoel ons in. Alweer een mechanisme om psychologisch controle te houden over de situatie: je moet er toch niet aan denken dat zoiets nietigs als een vleermuizenvirus ons bestaan kan ontregelen.

Voeg al die neigingen bij elkaar, en het is eigenlijk niet zo verwonderlijk dat elke ziekte-uitbraak gepaard gaat met een nieuw complotverhaal. Wordt het eng en gevaarlijk daarbuiten, dan geeft zo’n complottheorie tenminste nog een béétje houvast.

Vooral biologische wapens doen het goed. De ebola-epidemie in Afrika van 2014, zo heette het, was door de VS opgezet om de bevolkingsgroei tegen te gaan – of denkt u nou heus dat het toeval is dat het virus opdook in West-Afrika, het gebied met de hoogste bevolkingsgroei ter wereld? De zika-uitbraak werd vast veroorzaakt door genetisch gemanipuleerde muggen, in Brazilië losgelaten om knokkelkoorts te bestrijden. En sars, de vorige coronaziekte uit China? Ook daarvan ging al snel het verhaal dat het een biologisch wapen was, door Amerikaanse virologen samengesteld uit mazelen en de bof, met het doel China te ontwrichten. Waarom anders denkt u dat er geen Amerikanen omkwamen?

Eng als het klopt

Het oude liedje in een nieuw jasje dus, die complottheorieën rond het nieuwe coronavirus. De knaller kwam op vrijdag 31 januari, om zes minuten voor zes ’s ochtends precies. Negen Indiase onderzoekers zetten toen de uitkomsten online van een studie die ze hadden verricht naar het dna van het nieuwe coronavirus.

Verstopt in het genetische bouwplan van het virus vonden de wetenschappers vier ketens aminozuren die ook in hiv zitten, het virus dat aids kan veroorzaken. ‘Dat is verbijsterend, en het is erg onwaarschijnlijk dat een virus zulke invoegingen op natuurlijke wijze heeft verkregen’, aldus de auteurs in hun artikel.

Boem. ‘O mijn God’, meldde schrijver Anand Ranganathan aan zijn kwart miljoen volgers op Twitter. ‘Indiase wetenschappers hebben net aidsvirusachtige invoegingen gevonden, die niet in enig ander coronavirus zitten. Ze zinspelen erop dat het virus is ontworpen. Eng als het klopt.’

‘Ik mis elke kennis om hier iets zinnigs over te zeggen en ik wil ook niet in al die samenzweringstheorieën trappen’, bekende een officier buiten dienst uit Groningen op sociale media, ‘maar dit is wel een heel eng verhaal.’ Een vrouwelijke Nederlandse arts: ‘Ik ben geen aanhanger van #conspiracy, maar zelfs mijn achterdocht wordt nu gewekt.’

De complottheorieën worden ook gevoed vanuit Azië zelf. Daar gonsde het al direct van de geruchten dat China de ware omvang van de uitbraak zou verzwijgen. Maar bepaal eens wat er waar is van de stroom merkwaardige filmpjes uit China, van ziekenzalen en gangen vol met wat lijkt op gevulde lijkzakken, en van mensen die opeens ineenzijgen op straat of op het werk. ‘Foto’s en video’s die zouden laten zien wat er gaande is in China, zijn de lastigste obstakels die factcheckers tot dusver zijn tegengekomen’, aldus Christina Tardáguila van de internationale koepel voor factcheckers IFCN op het platform voor onderzoeksjournalistiek Poynter.

Zo beten Amerikaanse factcheckers zich vast in een reeks filmpjes van spontaan omvallende mensen, afkomstig van videoapp TikTok. Ze kwamen er niet uit. ‘TikTok-video’s hebben geen tijdstempel: het is onmogelijk te achterhalen wanneer ze zijn gepost’, aldus Tardáguila. Van slechts één filmpje, van een man die volgens het bijschrift aan het Wuhanvirus bezweek, konden Thaise factcheckers de herkomst achterhalen. Het bleek niet te gaan om een zieke, maar om een dronken man die omviel op het vliegveld.

Vileine politieke propaganda van China’s vijanden? Wie weet. Zo valt op dat veel van de filmpjes worden verspreid door naamlozen die ook anti-Chinese propaganda verspreiden. En in de schimmenwereld van het nepnieuws zijn politieke thema’s nooit ver weg.

Verdwaald in mentaal bouwsel

Daar zit u dan, uw hoofd vol duistere gedachten. Of de Chinese overheid nu erachter zit of Bill Gates, het maakt niet zoveel uit. Eén ding staat voor u als een paal boven water: het virus is met opzet verspreid. Wie dat niet ziet, is ofwel blind, ofwel een van de verblinders. U bent verdwaald geraakt in uw mentale bouwsel, en de weg naar buiten is nog niet zo makkelijk te vinden.

Het is lastig te zeggen hoe het de complottheorieën rond het Wuhanvirus zal vergaan, zegt Van Prooijen. Aan de ene kant is daar het voorbeeld van sars. De complottheorie dat het sarsvirus een biowapen was, is verwaaid en vergeten, waarschijnlijk omdat sars zelf zo snel verdween. Met de dreiging verdween ook de angst – en daarmee de behoefte aan een complotgedachte om onze psyche wat te kalmeren.

‘Maar een samenzweringstheorie kan ook decennia meegaan en onderdeel worden van het collectieve geheugen’, zegt Van Prooijen. Denk maar aan de moord op Kennedy of de complottheorieën over 9/11. Of denk aan de complottheorieën rond hiv. In 2005 nog zei eenderde van de zwarte Amerikanen zeker te weten dat het virus is gemaakt in een laboratorium. Om de zwarte bevolking uit te roeien, geloofde een op zeven.

In Azië begint het fundament onder het viruscomplot intussen steeds meer scheuren te vertonen. Zo hebben de Indiase wetenschappers hun artikel over de vermeende stukjes hiv weer ingetrokken, na kritiek van collega’s: ze hadden het niet goed gezien, de verdachte stukjes genetische code kunnen zo veel zijn. ‘Het was niet onze bedoeling om samenzweringstheorieën te voeden’, verontschuldigt het team zich, ‘en zo’n suggestie willen we ook helemaal niet doen.’

En het Wuhanvirus zelf? Zou het niet toch, heel misschien?

‘Kom’, zegt Van Prooijen, ‘als dit virus echt is ontwikkeld als biologisch wapen, denk je dan dat ze niet iets beters konden verzinnen?’