De verbeten strijd om de tl-buis: gaat Timmermans voor groene innovatie of de economie?

Miljoenen kantoren, ziekenhuizen, openbare wachtruimtes voor bus- en metrohaltes en treinstations worden verlicht door tl-buizen. Hoewel het kenmerkende witte licht niet meer is weg te denken uit het Europese straatbeeld en bedrijfsleven, sterft het binnenkort wellicht een stille dood.

Tl-verlichting bevat kwik, een giftige vloeistof, slecht voor natuur en milieu. Groenere, alternatieve lichtbronnen als led staan klaar om de buizen te vervangen. Toch blijft de gevestigde lichtmarkt zich vastklampen aan de goedkopere productie van tl-balken, in Brussel lobbyen ‘ouderwetse’ bedrijven al jaren bijzonder succesvol om de lichtbuizen op de markt te houden. Maar sinds het aantreden van de nieuwe Europese Commissie met klimaatcommissaris Frans Timmermans, waait er een andere, groene wind door het Berlaymontgebouw. 

Ledfabrikanten en milieubelangengroepen zien in zijn Green Deal een uitgelezen mogelijkheid om de Commissie van de noodzaak te overtuigen om de tl-buizen in 2021 van de Europese lichtmarkt te halen. Daartegenover staan de gevestigde lampenbedrijven, die claimen dat door zo’n verbod vele Europese werknemers op straat komen te staan en de kosten voor eindgebruikers omhoog schieten.

Tussen die twee vuren in moet Timmermans een duurzame revolutie ontketenen, zonder daarbij zijn ogen te sluiten voor de economische belangen van lidstaten. In Duitsland, Polen en Hongarije staan fabrieken waar tl-buizen worden gemaakt – juist die landen willen hun werknemers beschermen en de lamp op de markt houden.

Het kwik in de tl-lampen is de steen des aanstoots van de groene lobby. Zeventien jaar geleden voerde de EU al een verbod in op kwik in elektrische apparatuur. Op deze wet zijn verschillende uitzonderingen gemaakt, onder meer voor kwikhoudende tl-buizen. De fabrikanten ervan beargumenteerden jaar in, jaar uit dat er nog geen goede vervangers beschikbaar waren. En toen die zich wel aandienden, zouden investeringen in bijvoorbeeld ledtechnologie de consumenten en bedrijven op kosten jagen.

Mede in reactie op die argumenten publiceerde de EU begin december een herziene richtlijn voor de lichtindustrie, die voorschrijft dat lichtbedrijven verplicht zijn tl-lampen te vervangen voor duurzamere alternatieven zoals led. ‘Veel tl-verlichtingstoepassingen worden in 2021 uitgefaseerd’, schreef minister Eric Wiebes (Klimaat) daarover aan de Tweede Kamer.

Kamerleden die veronderstelden dat de vergroening van de lichtindustrie in Europa daarmee aanstaande is, komen bedrogen uit. Wiebes’ formulering is bewust en zorgvuldig gekozen. De Europese richtlijn maakt namelijk een uitzondering voor de twee meest geproduceerde buizen: type T5, die bedrijven tot in de lengte der dagen mogen produceren, en ook de veel gemaakte T8-buis, die tot 2023 in productie blijft – als Timmermans’ Commissie daar tenminste geen stokje voor steekt. Waarschijnlijk besluit die in maart of tl-vrijstellingen worden verlengd dan wel geschrapt.

Lobby

De uitzonderingspositie voor de T8 en T5 komt onder meer door een uiterst effectieve lobby van Lighting Europe, een invloedrijke internationale lichtkoepel die veel traditionele bedrijven vertegenwoordigt. De productie en verkoop van ouderwetse tl-buizen is goedkoper dan investeren in led, dus willen de gevestigde lichtbedrijven hun sterke marktpositie zo lang mogelijk koesteren. Als de uitzonderingen komen te vervallen, moeten fabrieken sluiten en verliezen Europese werknemers hun baan, waarschuwen de lichtbedrijven. 

Timmermans moet die werkgelegenheid niet uit het oog verliezen, vindt VVD-europarlementariër Jan Huitema. ‘De Commissie moet de balans vinden tussen haalbaar en betaalbaar. Aan de ene kant is het goed dat we toewerken naar een duurzame Europese lichtmarkt, waar led goed in past. Aan de andere kant moeten fabrikanten en gebruikers een redelijke periode de kans krijgen die overstap te maken.’

Bas Eickhout, europarlementariër van GroenLinks, ziet liever dat de Commissie al haar pijlen richt op vergroening van de lichtmarkt. ‘De lampenmarkt lijkt gedomineerd te zijn door een paar grote spelers, die financieel profijt hebben als de uitzondering voor kwik blijft doorlopen’, zegt Eickhout. ‘Als je puur naar de wet kijkt, is het overduidelijk: er hoort geen verlenging van de uitzondering te komen. De gevestigde industrie brengt daartegen in dat het stopzetten heel duur zal worden. Over een paar jaar zullen ze dat argument weer gebruiken.’

Duidelijk is in elk geval dat de Europese beleidsmakers jarenlang gevoelig zijn gebleken voor de sociaal-economische schade die de gevestigde lobby voorspelt bij een grootschalig tl-verbod. Het wegvallen van de uitzonderingspositie was in 2016 al onderwerp van gesprek, als wetenschappers van het Duitse onderzoeksinstituut Öko aan de Commissie adviseren dat de lichtmarkt in 2018 klaar is voor een toekomst zonder de veelvoorkomende soorten tl-buizen. Het doek lijkt te vallen voor de T8 en T5.

Onder druk van Oost-Europese lidstaten en Duitsland, waar tl-lampen nog in productie zijn, schuift de Commissie het besluit echter voor zich uit. Eerst moeten de sociaal-economische gevolgen voor werknemers en eindgebruikers duidelijk zijn, beklemtoont Lighting Europe. De Commissie toont begrip daarvoor en laat de effecten onderzoeken; de tl-lamp lijkt zeker tot 2023 op de markt te blijven. De situatie zorgt voor grote frustratie bij de ledfabrikanten en hun investeerders – en voor opluchting bij de gevestigde lampenlobby.

Met enige vertraging publiceert het Öko-instituut in de zomer van 2019 de resultaten van de door de Commissie opgevraagde studie. Door een tl-ban zullen inderdaad banen sneuvelen, maar innovatie kan ook weer nieuwe werkgelegenheid opleveren, concluderen de onderzoekers. De ledlobby betreurt dat het onderzoek veel te lang heeft geduurd en wijst erop dat de gebruikte data inmiddels gedateerd zijn en voorbij gaan aan de dynamiek en technologische innovatie in de markt. Maar de gevestigde lampenbedrijven houden voet bij stuk: des te langer de buis op de markt blijft, des te beter. Harde cijfers over werkgelegenheid die zou wegvallen door een vervroegd tl-verbod houden ze intussen in nevelen gehuld. Alleen de Europese Commissie is op de hoogte van die ‘bedrijfsgevoelige informatie’. 

‘Alle armaturen vervangen’

‘Zowel de markt als de techniek is nog niet klaar voor een volledige overgang van tl naar led’, zegt adviseur Axel Baschnagel namens Lighting Europe. ‘Als we alle T5-lampen een op een moeten vervangen door led, moeten we alle armaturen (de draagconstructies van de lamp, red.) aanpassen. Bepaalde fabrikanten beweren dat de universele vervangers al gereed zijn, maar die claim is in onze ogen onterecht.’

‘Daarom zal een grootschalig tl-verbod juist tot milieuschade leiden, door een aanzienlijke hoeveelheid onnodig afval van net geïnstalleerde armaturen die eigenlijk nog jaren kunnen werken. Die zullen allemaal vervangen moeten worden’, aldus Baschnagel. ‘Daarnaast zorgt de keuze om tl te vervangen voor led voor aanzienlijke kosten voor gebruikers, onder wie overheden. Denk aan de verlichting van treinstations, ziekenhuizen, scholen en gemeentehuizen.’

Die argumenten veegt Martijn Dekker, directeur van Seaborough, resoluut van tafel. Innovatie zorgt vrijwel altijd voor nieuwe werkgelegenheid, meent hij. Seaborough is een ontwikkelaar van ledtoepassingen, gevestigd op het Science Park in Amsterdam, waar onlangs delegaties uit Brussel, Scandinavië en de VS samenkwamen om een lobbystrategie tegen de gevestigde lichtindustrie op poten te zetten. ‘De aangevoerde argumenten van Lighting Europe zijn totaal irrationeel.’

Als het aan Dekker ligt haalt de Europese Commissie de tl-buizen volgend jaar september van de markt. ‘Timmermans’ Green Deal heeft drie belangrijke pijlers: energiebesparing, het uitbannen van milieubedreigende stoffen en het vergroenen van Europese bedrijven. Door kwikhoudende tl-balken te verbieden, voldoet de Commissie aan alle drie.’

CO₂-uitstoot

‘Onderzoeken tonen aan dat kwik schade aan milieu en gezondheid veroorzaakt. Als we alle tl-buizen in Europa vervangen door ledproducten, realiseren we volgens onze berekeningen 3,2 procent van de CO₂-besparingsdoelen van Parijs. Het is dus ook een klimaatbewuste keuze’, aldus Dekker. ‘We vliegen het bij de Commissie aan via de milieuschade door kwik, maar energiebesparing is bijna even belangrijk en dat ligt direct bij Timmermans op zijn bureau, dus we hopen dat hij de tl-buizen alsnog van de Europese markt haalt. Elk jaar dat de T8 op de markt blijft, komt er onnodig kwik in het milieu.’

Op 22 januari valt er een brief op de mat van de Europese Commissie met dezelfde boodschap: het blijven handhaven van de tl-buizen zorgt voor grote hoeveelheden extra kwik in het milieu en gaat ten koste van energiebesparingsdoelen. ‘Daarom dringen wij er bij de Commissie op aan om de vrijstellingen niet te verlengen’, schrijft een topambtenaar van het Zweedse ministerie van Milieu. 

De strijd om de tl-buis legt de moeilijke opgave bloot waar de Commissie voor staat: kiest het voor banen op de korte termijn, of voor groene innovatie op de lange termijn? Betrokkenen verwachten dat de Commissie in maart een toekomstplan voor de lichtmarkt presenteert. Eickhout vreest dat Timmermans ondanks zijn groene ambities opteert voor een nieuwe uitzondering voor de twee meest gefabriceerde tl-buizen, de T5 en T8.

Mocht de Commissie wel van plan zijn de lichtmarkt in 2021 te ontdoen van de tl-lampen, dan is het lot van de kwikbuis nog allesbehalve beslecht. De lidstaten kunnen een afscheid van de giftige tl-balk nog uitstellen. In dat scenario overweegt Eickhout het vetorecht van het Europees Parlement in te zetten. ‘Een paardemiddel, maar als je nooit het lef hebt om door de standaardargumenten van de gevestigde industrie te prikken, blijven we altijd hangen in de status quo. Via krachtige wetgeving dwing je vergroening af. Als we de ingezette koers volgen, blijft echte innovatie uit.’