Hoe alles een kwestie van perspectief werd

Afgelopen zomer gaf Alien Alberts, directeur van kinderopvang Berend Botje, een interview aan de Volkskrant naar aanleiding van haar besluit niet-gevaccineerde kinderen te weigeren. Ze was het doelwit geworden van scheldpartijen en verwensingen. „Mensen noemden me moordenaar: jij gaat gezonde kinderen met een virus infecteren, jij laat gif in baby’s spuiten. Dat soort dingen.”

Voorheen waren het vooral mensen die zich op religieuze gronden tegen inenting van kinderen verzetten, stelde Alberts. Inmiddels is er een aanzienlijke groep die denkt over wetenschappelijk bewijs te beschikken voor het gevaar van inenting.

Juist die verschuiving is veelzeggend. Want in welke gepolariseerde discussie dan ook, of het nu gaat over vaccinatie, klimaat- verandering of bepalende verschillen tussen mensen of groepen mensen onderling, het traditionele magisch-religieus denken heeft plaatsgemaakt voor de taal van de wetenschap. Men slaat elkaar om de oren met cijfers en statistieken, met rapporten en weggemoffelde onderzoeken. De cijfers van de tegenstander worden fel betwist, ontmaskerd als vuige manipulatie. Angsten en verlangens, emoties en intuïtie, worden nooit als zodanig benoemd. Ze spelen zogenaamd geen rol. Overtuigingen worden altijd aangekleed met wetenschappelijke taal – of taal die wetenschappelijk lijkt. Altijd wordt een beroep gedaan op kennis, op de rede.

Lees ook Wanneer is het tijd voor de prikplicht?

Het ergste verwijt dat je je tegenstander dan kunt maken, is dat hij niet rationeel is, dat hij in de greep verkeert van ongecontroleerde emoties, tunnelvisie, of, erger nog, religieuze aanvechtingen. Klimaathysterie, klimaatreligie, klimaatgekkies – het zijn verwijten van onze tijd, omdat degene die ze in de mond neemt zichzelf als uiterst rationeel en lucide wil voordoen. Het is de ander die niet-rationeel is, die bewust of onbewust feiten negeert of manipuleert.

Iedereen met een mening trekt tegenwoordig snel een witte jas aan.

Alien Alberts van Berend Botje: „Kijk, mensen die vanwege hun geloof denken dat het niet mag, daar heb ik begrip voor. Maar niet voor de anti-vaxxers die je wel eens op tv ziet. Die dan roepen dat je adhd of een hersentumor kunt krijgen van vaccinaties. Toen dacht ik: ik moet hier wat tegen doen. Ik wil een veilige opvangplek bieden voor onze kinderen.”

Verborgen belangen

We zien steeds meer, we weten heel weinig. Wie van ons kan met autoriteit spreken over het effect van vaccinaties, over de oorzaken en effecten van klimaatverandering? We moeten vertrouwen op de wetenschap, op instanties buiten onszelf. Maar juist dat vertrouwen is nu gemakkelijk te ondermijnen door de suggestie dat die wetenschap ook ‘de waarheid’ niet in pacht heeft – en gestuurd wordt door verborgen belangen.

Het gebied tussen vertrouwen en weten, schreef ik eerder, is tot een ideologisch slagveld geworden.

Een rapport van eind 2018 toonde aan dat Russische trollen twijfel probeerden te zaaien over het nut van vaccinaties. Emoties die al bestaan worden gevoed met nepnieuws en samenzweringstheorieën. De agressie waar Alien Albers mee te maken krijgt, is er het gevolg van.

Het wantrouwen van de anti-vaxxers wordt ook gretig geëxploiteerd door nationaal-populisten, omdat ze het establishment verder ondermijnen. In tweets legde de Amerikaanse president Donald Trump een verband tussen vaccinatie en autisme. In Italië zegden de Lega en de Vijfsterrenbeweging voorafgaand aan de verkiezingen van 2018 steun toe aan anti-vaxxers die zich verzetten tegen de wet die inenting verplicht stelt. Volgens Matteo Salvini, de nationaal-populist die korte tijd vice-premier van Italië was, zijn tien vaccinaties voor kinderen ‘nutteloos en in veel gevallen schadelijk ook, als ze al niet gevaarlijk zijn’.

Wetenschappers die zich ernstige zorgen maken over de daling van het aantal ingeënte kinderen in Italië, worden bedreigd. De in Italië bekende hoogleraar in de microbiologie en virologie aan de universiteit van Milaan, Roberto Burioni, reageerde op Twitter op de uitspraken van Salvini: „Nee, minister Salvini. Tien vaccins zijn niet nutteloos en ook zijn ze niet schadelijk, ze beschermen u, uw kinderen en uw kiezers. Dit is een heel gevaarlijke leugen.”

Tegen de Britse krant The Independent verklaarde Burioni later: „De daling van het aantal inentingen plaatst Italië op het niveau van Namibië en Ghana, dat is gewoon niet acceptabel. Vaccins zijn noodzakelijk voor het algemeen welzijn: een hoog aantal inentingen zou betekenen dat zelfs kinderen die niet kunnen worden ingeënt toch geen risico op besmetting lopen. Ik blijf dat overal uitleggen, ook al heeft me dat een hoop bedreigingen en intimidaties van fanatiekelingen opgeleverd.”

Pseudowetenschap

Wie de emotie over vaccinatie als een vorm van giftige inmenging van de overheid onzinnig vindt, laat de vloedgolf van Russisch nepnieuws onaangedaan aan zich voorbijgaan. Hij maakt zich eerder druk over het bestaan van dit soort gestook en de manier waarop bepaalde politici pseudowetenschap gebruiken om het onbehagen bij de burger te exploiteren voor eigen gewin. Maar degenen die wél bang zijn, die zich bedreigd of miskend voelen, die wantrouwig zijn, worden bevestigd in hun emotie – door quasi-wetenschap.

Van de Britse filosoof David Hume (1711 – 1776) kende ik de beroemde uitspraak: Reason is a slave to the passions. Die wordt vaak aangehaald, meestal om aan te tonen dat de filosofen van de Verlichting heus niet zulke droogkloten waren als vaak wordt beweerd, niet-empathische figuren die de menselijke rede als zaligmakend beschouwden. Zoals een van mijn favoriete essayisten, de Britse filosoof Terry Eagleton, in een van zijn boeken schrijft: „Rationaliteit die niet geworteld is in een praktisch, zintuigelijk bestaan schiet niet enkel tekort – ze is niet werkelijk rationeel.”

Lange tijd las ik Humes uitspraak dan ook zo: mensen zijn niet van nature rationeel, dus houd altijd rekening met een zekere mate van onredelijkheid, voor gevoelens die tegenstrijdig en onlogisch zijn – of zelfs afkeurenswaardig. Probeer de mens niet te objectiveren, zie hem niet als een volledig bestuurbaar wezen, anders kom je van een koude kermis thuis.

Helemaal zoals ik erover denk. Maar onlangs kwam ik erachter dat Hume zijn uitspraak anders bedoelde. Dat komt ervan wanneer je citaten los van hun context omarmt.

In werkelijkheid zegt Hume dat het verstand, de rede, altijd getriggerd wordt door emotie, door iets wat heftig, instinctief beleefd wordt. Een gevoel van dreiging bijvoorbeeld, van afschuw, schuld, sympathie, onrecht.

Eerst was er de emotie

Wie bijvoorbeeld de gruwel van de slavernij tot zich door laat dringen, ontwikkelt van daaruit zijn ideeën over vrijheid en gelijkwaardigheid van zwarte en witte mensen – en niet andersom. De slavernij is niet afgeschaft zuiver op basis van wetenschappelijk onderzoek. Eerst was er de emotie.

De praktische rede alleen, zegt Hume, is niet voldoende om mensen moreel te motiveren. Het zijn emoties die het menselijke verstand in beweging zetten, tot daadkracht aansporen. Dat is wat Hume bedoelt wanneer hij zegt dat de rede slaaf van de hartstochten is.

Anders gezegd, voor we ergens over gaan nadenken, moet het ons eerst wat kunnen schelen.

Wie denkt dat feiten over de opwarming van de aarde een en al manipulatie en bedrog zijn, een hoax, zal berichten over de noodzaak van windmolens en de onderbouwing van milieumaatregelen als leugenachtig beschouwen – en zichzelf daardoor bij uitstek als intelligent en rationeel. Wie de Nederlandse overheid als uitermate onbetrouwbaar en manipulatief beschouwt, en niet de Russische trollen, zal de campagne tegen nepnieuws van de overheid als een vuige poging zien om onwelgevallige, want kritische, opvattingen te weren.

Dan is Kajsa Ollongren al gauw gevaarlijker dan Vladimir Poetin.

‘Andere wetenschap’

Wat als de ratio alleen nog dient om de emotie te rechtvaardigen? Je kunt zeggen dat de ‘passions’ van Hume steeds geraffineerder kunnen worden bespeeld, waardoor door emotie gekleurde feiten niet langer effectief bevraagd meer kunnen worden. Het is niet langer de wetenschap die onwetende antivaxxers verlicht, ze zetten er keihard ‘andere’ wetenschap tegenover. De hartstocht die ons prikkelt en ons bewustzijn in beweging zet, leidt dan niet meer tot rationele beschouwing en afweging, zoals Hume het wilde, en eventueel correctie door feiten die de emotie weerspreken.

Lees ook dit interview met Peter Pomerantsev:

Met het besef dat een ‘objectieve waarheid’ helemaal niet bestaat, wordt ook het streven die waarheid zo dicht mogelijk te benaderen opgegeven. De rede is zelf dan pas echt tot een slaaf van de hartstocht gemaakt, maar precies omgekeerd dan Hume voor ogen stond. Het is niet langer onze emotie die de rede in beweging zet; de rede bestaat enkel nog om onze emotie te rechtvaardigen.

We trekken onze emotie een witte jas aan.

Beleving is alles.

Erkennen dat verschillende groepen mensen er verschillende waarden op na kunnen houden, uitgangspunt van de liberale democratie, kan dan heel gemakkelijk worden doorgetrokken naar de notie dat zij er ook verschillende waarheden op na kunnen na houden. Wat waar is, of het streven naar een objectieve waarheid die zo min mogelijk gekleurd wordt door emoties en belangen, wordt dan ondergeschikt gemaakt aan gepolariseerd groepsdenken en aan identiteit.

Het zoeken naar een objectieve waarheid geldt dan niet langer als een positieve kracht die ons verder gaat brengen, die onze emoties bedding geeft, en ons richting een gedeelde waarheid stuurt, mogelijk eindigend in consensus, maar juist als een teken van een fataal soort relativisme – omdat het een authentiek gevoelde overtuiging ontkent. De rede van Hume die onze emoties moet toetsen geldt dan als verdacht, een bedreiging van eigenheid en authenticiteit.

Het is, kortom, de vijand.

Vijand van identiteit

Zo gezien is het streven naar waarheidsvinding de vijand van identiteit. Het argument dat objectiviteit niet bestaat, dat alles een kwestie van perspectief is, kan dan worden gebruikt om degenen die zeggen naar feitelijkheid te streven verdacht te maken, weg te zetten als hysterisch, irrationeel, verdwaasd.

Maar, heel gek, dat argument wordt vervolgens niet gebruikt om te pleiten voor méér objectiviteit, betere waarheidsvinding, het delen van kennis. Integendeel, het wordt gebruikt om het geloof in eigen waarden, religieuze, culturele en politieke waarden onaantastbaar te verklaren, immuun voor onderzoek, boven rationele kritiek verheven. Omdat anderen zouden liegen of hypocriet zijn, hoeven jouw overtuigingen niet langer kritisch tegen het licht gehouden te worden.

Zoals de Britse wetenschapsjournalist Michael Blastland onlangs tegen mij zei: „Pseudowetenschap herken je aan ‘experts’ die geen twijfel kennen.”

Dat is een grote paradox van onze tijd. Naarmate we steeds meer toegeven aan onze emoties, roepen we steeds harder hoe rationeel we zijn.