Direct naar artikelinhoud
Interview

Dé Nederlander bestaat niet meer, of toch wel?

Boutellier ziet ook momenten van gemeenschappelijkheid. "Echt, die zijn er en die moet je koesteren."

Wie zijn wij? De vraag duikt steeds weer op, van verkiezingsprogramma's tot talkshows: Nederlanders lijken onzeker geworden over wat hen bindt. Hoogleraar Hans Boutellier (63) over onze dentiteitscrisis. Hoe komen we er vanaf?

Ja, Nederland zit in een echte identiteitscrisis, zegt hoogleraar Hans Boutellier. Hij leidt het Verwey-Jonker Instituut in Utrecht en is hoogleraar veiligheid en veerkracht aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. De huidige onzekerheid over de Nederlandse identiteit is historisch verklaarbaar en komt voort uit de ontzuiling, vervolgt hij. Zo'n dertig, veertig jaar geleden was de samenleving ingericht via geloof of ideologie. Je was socialist, protestant, liberaal, rooms-katholiek of wat dan ook.

En juist die verdeeldheid bracht gemeenschappelijkheid. Nederland was een optelsom van verschillende gemeenschappen die zich op een redelijke manier tot elkaar verhielden. Boutellier: "Een Nederlander stelde zichzelf de vraag: wat ben ik? Ben ik katholiek of humanist of liberaal. Achter die keuze stond een groot ideologisch verhaal."

Het is allemaal verleden tijd. Tegenwoordig, zegt de hoogleraar, is de vraag niet meer wát ben ik, maar wíe ben ik? "Ieder mens sprokkelt zijn eigen identiteit bij elkaar. Waarbij sommige mensen blijven kiezen voor de grote verhalen waar ze in zaten, dat is niet helemaal weg. Maar het is wel heel drastisch veranderd. Ontzuiling en individualisme hebben geleid tot een verbrokkelde cultuur. Een cultuur waarin de mensen zelf hun identiteit vormen, zonder groot verhaal. We hebben ons ontwikkeld van een ideologische samenleving naar een identiteitscultuur."

Dat is niet per se negatief, denkt hij. "De seculiere situatie heeft ertoe geleid dat iedereen zijn eigen god mag kiezen of zelfs zijn eigen god mag zijn. Dat is een wenselijke situatie, die geeft een enorme morele vrijheid. Je mag nu kiezen wie je wilt zijn." Boutellier schreef erover in zijn boek 'Het seculiere experiment: hoe we van God los gingen samenleven'.

De nieuwe situatie geeft ook problemen. Niet iedereen kan met die vrijheid goed uit de voeten. Wie onzeker is over zijn eigen identiteit gaat groot belang hechten aan zaken als religie, etniciteit en nationaliteit. Boutellier: "Er komt dan een terugverlangen naar orthodoxie, dat zie je in Nederland veel bij moslims. Je ziet ook hoe belangrijk etniciteit is geworden, we hebben het er aldoor over, al willen we er graag vanaf om mensen naar afkomst in te delen. En de vraag naar nationaliteit: wat betekent het precies Nederlander te zijn, is ook zeer prominent aanwezig in het openbaar debat."

Er komt een terugverlangen naar orthodoxie, dat zie je in Nederland veel bij moslims. Je ziet ook hoe belangrijk etniciteit is geworden, we hebben het er aldoor over
Hans Boutellier, hoogleraar veiligheid en veerkracht

Tragische politicus

Daar zitten soms gevaarlijke kantjes aan, denkt hij. "Identiteit wordt in toenemende mate gevonden in het antwoord op de vraag: wat ben ik niet. Er wordt een vijand gezocht."

Veel politici hebben het er maar moeilijk mee, het vertrouwen in hen is hard gedaald. "Ik noem dat de tragische politicus. Tragisch omdat hij vroeger voorman van een groter verhaal was. Als zich dan een nieuwe situatie voordeed, kon hij op grond van principes reageren. Maar nu zie je dat politici dat echt uit zichzelf moeten halen. Die staan zich op te blazen voor de tv of juist te schutteren, alsof ze het ter plekke zelf moeten bedenken. En als burger denk je dan toch snel: wat kan het mij eigenlijk schelen wat jij vindt. Van politici wordt authenticiteit verwacht, terwijl zij tegelijk worden gewantrouwd."

En Europa raakt door die identiteitscrisis uit de gratie. "Je zou kunnen zeggen dat Europa tekortschiet: als identiteitsvorm is de Europeaan niet aantrekkelijk geworden. Mensen voelen zich niet Europeaan. Ze voelen zich eerder Nederlander of Brit of Duitser. Die vorm - Nederlander zijn - biedt klaarblijkelijk meer comfort, meer geborgenheid. Dat geldt trouwens voor veel meer grote organisaties, voor woningbouwcorporaties, voor grote scholen, voor grote bedrijven. Zij zijn zo doorgeprofessionaliseerd, gebureaucratiseerd, dat mensen het gevoel hebben dat ze niet meer van hen zijn. Ze voelen geen rugdekking meer."

Ook de globalisering - gekenmerkt door migrantenstromen en de ideologie van de neoliberale wereldmarkt - draagt bij aan een toenemend gevoel van onveiligheid. "Mensen hebben het gevoel in een zee te zijn terechtgekomen waarin ze moeten zwemmen, in plaats van een zwembad. Ze verliezen de greep op hun omgeving. Ze zoeken naar houvast."

En dus zitten we nu in een identiteitscrisis. Politici worstelen met de vraag: wat verbindt ons Nederlanders nog? "Ze proberen soms een soort gemeenschappelijke identiteit te verwoorden. Nou, begin daar maar eens aan, dat is niet te doen.

Identiteit wordt in toenemende mate gevonden in het antwoord op de vraag: wat ben ik niet. Er wordt een vijand gezocht
Hans Boutellier, hoogleraar veiligheid en veerkracht
Hans Boutellier

'Waardenbuzz'

Misschien moeten we toe naar een ander beeld van onze huidige samenleving, denkt Boutellier. Eentje waarin gesproken wordt over waarden en normen, zonder dat er per se consensus hoeft te zijn. "We bevragen elkaar voortdurend over normen en waarden: op Twitter, bij 'Jinek' of 'Pauw', op Facebook, enzovoort. Ik noem dat de waardenbuzz. We leven niet in een soort amorele toestand ofzo. We zijn juist constant bezig met die waarden en normen gezamenlijk te benoemen en te vinden, dat gebeurt in die buzz, in dat vaak heftige openbare debat."

Waar velen zullen beweren dat dit debat juist polarisatie in de hand werkt en mensen tegenover elkaar zet, ziet Boutellier daar ook momenten van gemeenschappelijkheid. "Echt, die zijn er en die moet je koesteren." Zo proefde hij die verbondenheid toen de lichamen van de slachtoffers van de MH17-ramp werden teruggevlogen. Hij proeft ze bij concerten en, ja, ook bij sommige voetbalwedstrijden.

Daar liggen oplossingen voor de identiteitscrisis: "Stimuleer het gesprek over het goede van de democratische rechtsstaat en laat mensen zien dat het huidige debat op zichzelf al gemeenschappelijkheid creëert. Ook al is niet iedereen het met elkaar eens. Ja, soms speelt zich dat te veel af in onze eigen bubbel met gelijkgestemden. Maar ik denk dat er wel degelijk momenten zijn dat wij elkaar vinden. Daar kan je cynisch over zijn maar je kunt ook zeggen: nou, dat is de manier waarop wij de samenleving nu draaiende houden."

We leven niet in een soort amorele toestand ofzo. We zijn juist constant bezig met die waarden en normen gezamenlijk te benoemen en te vinden, dat gebeurt in die buzz, in dat vaak heftige openbare debat
Hans Boutellier, hoogleraar veiligheid en veerkracht