Direct naar artikelinhoud
Zuidpool

Strijd om de Zuidpool barst los: waarom Rusland, VS, China en Noorwegen op Antarctica azen

De Chinese ijsbreker Xue Long vaart door drijvende ijsformaties in het zuidpoolgebied.Beeld REUTERS

Het smelten van het ijs en de veranderende geopolitieke verhoudingen doen de rivaliteit om de Zuidpool toenemen. Het Westen volgt vooral de groeiende rol van China met argusogen.

De Chinezen steken hun enthousiasme over hun eerste zelfgebouwde ijsbreker, de Xue Long 2 (Sneeuwdraak 2), niet onder stoelen of banken. In gelikte fotoreportages en filmpjes ploegt het rood-witte gevaarte dezer dagen door het krakende, dikke ijs rond Antarctica. “Tijdens China’s 36ste Zuidpool-expeditie moet onze eerste zelfgebouwde poolijsbreker allerlei moeilijkheden overwinnen, inclusief botsingen met ijsbergen”, meldt staatspersbureau Xinhua.

China had al een oude tweedehands ijsbreker uit Oekraïne, de Sneeuwdraak 1. Maar de nieuwe Sneeuwdraak 2 is de eerste ijsbreker van eigen makelij. “Sneeuwdraak 2 komt pooldieren tegen in de Zuidelijke Oceaan”, kopte Xinhua vorige maand boven een fotoreportage van zeehonden, pinguïns en zeevogels.

De ingebruikname van de nieuwe ijsbreker is illustratief voor China’s opmars op en rond Antarctica. Pas in de jaren tachtig bouwden de Chinezen hun eerste post op in het zuidpoolgebied en decennialang speelden ze er vrijwel geen rol. Maar dat is de laatste jaren ingrijpend aan het veranderen.

De Chinezen hebben inmiddels vier onderzoeksposten op het continent en zijn een vijfde aan het bouwen. Ook leggen ze er landingsbanen aan en installeren ze geavanceerde satellietcommunicatieapparatuur. “De Chinezen laten zich steeds meer gelden”, zegt Klaus Dodds, hoogleraar geopolitiek en Antarctica-expert aan de Royal Holloway University of London. “China wil een grote poolmacht worden.”

Tegelijk werkt ook die andere rivaal van het Westen, Rusland, aan een comeback in het zuidpoolgebied. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 schroefde Moskou zijn aanwezigheid terug omdat onderhoud en bevoorrading van de afgelegen posten te kostbaar werden. Maar inmiddels zijn de Russen hun bases aan het opknappen en worden ze weer actiever. Sommige experts vrezen zelfs dat de Russen in het zuidpoolgebied hetzelfde willen doen als bij de Noordpool, waar ze een legerbasis bouwden.

Verdrag uit 1959

Westerse landen volgen deze ontwikkelingen met argusogen en tonen zelf ook geleidelijk weer meer interesse voor Antarctica. Zo zijn de Verenigde Staten en Groot-Brittannië onlangs in nog door geen enkel land opgeëist, moeilijk toegankelijk gebied een onderzoeksproject begonnen om het effect van de klimaatverandering op de Thwaites-gletsjer te bestuderen. Australië, dat de grootste claim heeft op de Zuidpool, investeert na jaren van verwaarlozing ook weer in zijn aanwezigheid. Bij de Nederlandse scheepsbouwer Damen hebben de Australiërs voor enkele honderden miljoenen euro’s een nieuwe grote ijsbreker besteld. 

“De strategische rivaliteit om Antarctica groeit”, zegt Dodds. “De grootmachten houden elkaar in de gaten en beconcurreren elkaar.”

Het is een opmerkelijke ontwikkeling. In 1959 slaagden de VS en de Sovjet-Unie er, ondanks de Koude Oorlog, nog in om samen met tien andere landen een verdrag te sluiten waarin werd vastgelegd dat de ongerepte, ijzige wildernis van het zuidpoolgebied buiten hun wedijver zou worden gehouden. Alle claims van landen op de pool werden toen bevroren en militaire activiteiten werden uitgesloten. Later werd daaraan toegevoegd dat er ook geen olie of andere delfstoffen mogen worden gewonnen.

Inmiddels zijn bij dit verdrag 54 landen aangesloten, waarvan er 29 stemrecht hebben omdat ze wetenschappelijk actief zijn op het continent. De verdragspartijen beheren Antarctica samen en beslissen bij consensus, waardoor elk land in de praktijk een veto heeft.

Dat Washington en Moskou het destijds eens konden worden over dit compromis is vaak bejubeld als een triomf van de diplomatie. De laatste jaren groeien echter de tegenstellingen. Er zijn nog geen aanwijzingen dat landen zich willen terugtrekken uit het verdragssysteem of dat ze stiekem verboden militaire activiteiten ontplooien, maar de argwaan over en weer neemt wel toe.

Zo heeft China onder meer een basis gebouwd op Dome A, het hoogste punt van Antarctica, waar de temperaturen kunnen zakken tot negentig graden onder nul. De Chinezen hebben daar moderne satellietapparatuur geplaatst. Die is volgens hen alleen voor civiel gebruik, maar westerse veiligheidsdiensten vrezen dat die ook kan worden gebruikt voor militaire doeleinden, zoals het volgen en aansturen van spionagesatellieten en ballistische raketten. Het gebied is geschikt voor dergelijke communicatie omdat er weinig verstorende straling is.

Voorts probeert Peking rond Dome A een speciaal beheersgebied ingesteld te krijgen, een zogenoemde Antarctic Specially Managed Area (Asma). Volgens China is dat nodig om wetenschappelijke activiteiten af te stemmen en het milieu te beschermen. Andere regeringen zetten daar vraagtekens bij.

Beschermde zeegebieden

Ook over de wateren rond de pool groeien spanningen. Zo pleiten milieuorganisaties en sommige westerse landen voor het instellen van meer beschermde zeegebieden. Maar dat stuit op veto’s van China en Rusland.

Aan Chinese kant lijken daarbij volgens experts vooral economische motieven een rol te spelen. Peking zou de optie open willen houden om in de toekomst naar olie en gas te gaan boren in het gebied of om er grootscheeps te gaan vissen. Aan Russische zijde overheersen vaak machtspolitieke drijfveren.

“De Russische regering is niet geïnteresseerd in natuurbescherming”, zegt Ricardo Roura, vertegenwoordiger van de Antarctic and Southern Ocean Coalition, een alliantie die zich inzet voor de bescherming van het zuidpoolgebied. “Zij bekijkt Antarctica puur vanuit geopolitiek perspectief. De Russen zeggen nee om het Westen dwars te zitten en op andere plekken in de wereld concessies los te peuteren. Ze gebruiken hun veto om hun macht te vergroten.”

Dat Antarctica nu alsnog inzet wordt van zo’n geopolitiek steekspel komt voor een belangrijk deel door de bredere machtsverschuiving van west naar oost die bezig is in de wereld. China en Rusland worden assertiever en westerse landen moeten hier en daar inschikken.

“Het spreekt tegenwoordig voor zich dat de Chinezen meepraten over de zuidpool”, zegt Roura. “Niemand heeft belang bij oorlog, lijkt mij, dus laten we hopen dat geweld kan worden voorkomen. Misschien gaan we toe naar een nieuw evenwicht.”

Uiteraard speelt de opwarming van de aarde een rol. Op termijn wordt het, mede dankzij technologische vooruitgang, misschien mogelijk om de vermoede grote reserves aan olie, gas en andere delfstoffen onder het continent aan te boren. Ook de visgronden in de Zuidelijke Oceaan lonken steeds meer. Bovendien is Antarctica in potentie een enorme waterbron. Zo onderzoeken wetenschappers of het mogelijk is om grote ijsbergen naar Afrika of het Midden-Oosten te slepen.

80.000 toeristen

En dan is er nog het snel groeiende toerisme. De International Association of Antarctica Tour Operators verwacht dat dit Antarctische zomerseizoen (onze winter) bijna 80.000 toeristen het poolgebied zullen bezoeken, zo’n 40 procent meer dan vorig seizoen. De meeste van die bezoekers, die doorgaans per cruiseschip arriveren, gaan ook kort aan land met kleinere bootjes.

Nu zijn Amerikaanse toeristen nog de grootste groep, maar Chinezen zijn bezig aan een inhaalslag en zijn inmiddels in omvang de tweede groep. Sommige milieuactivisten vrezen dat het een kwestie van tijd is voordat de eerste avontuurlijke Chinese ondernemer een hotel opent op de Zuidpool.

“De opwarming van de aarde verandert alles”, zegt hoogleraar Dodds. “Vroeger was Antarctica een echte wildernis. Maar op de lange termijn, zeg vijftig tot honderd jaar, wordt er steeds meer mogelijk. Als het aantal Chinese toeristen groeit, zal dat een geweldig excuus zijn om allerlei infrastructuur te gaan aanleggen."

Dodds is ervan overtuigd dat het huidige verdragsstelsel, dat zestig jaar conflicten heeft voorkomen, hierdoor geleidelijk zal worden ondermijnd. “Het systeem zal heus niet in de komende drie tot vijf jaar instorten”, zegt hij. “Maar het wordt wel ingehaald door de werkelijkheid. De verdragslanden blijven elk jaar bij elkaar komen, maar ze krijgen weinig meer voor elkaar. Het systeem wordt langzaam een papieren tijger.”