Van de Afrikaanse landen is Kenia het zwaarst getroffen. Het dodental was er in december al opgelopen naar 132. Ook in Soedan, Ethiopië, Somalië, Tanzania, Oeganda, Burundi, Mozambique en de Democratische Republiek Congo hebben modderstromen en hoge waterstanden bij elkaar honderden levens geëist.
Ondertussen worstelt ook de Indonesische miljoenenstad Jakarta door aanhoudende regenval met ernstige overstromingen. Er zijn al meer dan zestig doden gemeld.
Het houdt allemaal verband met elkaar, deze neerslagextremen die al maanden heersen rond de Indische Oceaan. Het gaat daarbij om een term die op NU.nl al enkele keren eerder voorbijkwam in de berichtgeving over de Australische bosbranden: de Indische Oceaandipool (IOD).
Passaatwinden hebben warm water tegen Afrikaanse kust opgestuwd
Je kunt deze Indische Oceaandipool zien als een schommel of een wipwap, oftewel een beweeglijk fenomeen met twee uitersten. Het ene jaar slaat deze schommeling - die van nature voorkomt in de Indische Oceaan - in de westelijke richting door en een of meerdere jaren daarna meestal weer in de oostelijke richting.
Als de IOD in de positieve fase zit (zoals in 2019 het geval was) zijn de tropische passaatwinden extra krachtig. Deze waaien in de tropen van oost naar west en vegen daarbij een deel van het door de zon opgewarmde oppervlaktewater mee. Krachtigere passaatwinden leiden zo tot extra veel warm oceaanwater voor de oostkust van Afrika.
Om het wateroppervlak in evenwicht te houden, wordt deze westwaartse waterstroming in het oosten van de Indische Oceaan (voor de westkust van Australië) gecompenseerd door de opwelling van diep oceaanwater, dat juist koeler is. De negatieve fase is omgekeerd. Dan is juist het water in het oosten van de Indische Oceaan warmer dan gebruikelijk en het water voor de kust van Afrika relatief koel.
Deze temperatuurschommeling in de oceaan heeft ook een effect op de atmosfeer erboven. Dat gaat niet zozeer via de temperatuur, maar via de neerslag. Tijdens de positieve fase van de IOD verdampt boven het extra warme water voor de Afrikaanse kust veel oceaanwater. Daar ontstaan dan krachtige tropische depressies, die met de passaatwinden van oost naar west over de Afrikaanse tropen worden gevoerd.
Het gevolg is veel regen en dan met name in de oostelijke helft van Afrika. In ons zomerhalfjaar viel die regen vooral ten noorden van de evenaar en kregen onder andere Ethiopië, Somalië en Soedan de volle laag. Nu het Afrikaanse regenseizoen tijdens onze winter zuidwaarts is getrokken, kreeg eerst Kenia met recordneerslag te maken en later ook landen als Oeganda, Tanzania, Mozambique en Madagaskar.
Door positieve dipool blijft moesson boven Indonesië en krijgt Australië geen regen
Hoe hangt dit dan samen met de droogte in Australië? Het is eigenlijk het omgekeerde effect. Boven het relatief koele oceaanwater in het oosten van de Indische Oceaan is de luchtdruk hoger. Deze relatief hoge luchtdruk heeft de afgelopen tijd de moessonregens op afstand gehouden. Die leiden normaal gesproken rond december boven het noorden van Australië het regenseizoen in. En dus lozen deze tropische depressies hun regen continu boven Indonesië en Nieuw-Guinea, die net als de Oost-Afrikaanse landen dit jaar met bovengemiddeld natte omstandigheden te maken hebben.
Hoe groot is dan precies de rol van deze positieve IOD in de Australische bosbrandencrisis? Afgelopen oktober was het nog de 'sterkste positieve IOD' sinds deze gemeten wordt, maar wie nu naar een update van de kaart met temperatuurafwijkingen in de Indische Oceaan kijkt, kan eigenlijk niets van het fenomeen terugvinden. De oceaantemperaturen zijn van west tot oost óveral hoger dan normaal. Daarmee verdwijnt ook de directe invloed op luchtdrukgebieden. Terwijl de Australische droogte nog niet voorbij is.
Klimaatwetenschappers beklemtonen dan ook dat deze droogte in Australië óók wordt veroorzaakt door iets anders: het oplopen van de gemiddelde temperatuur, waardoor de verdamping substantieel toeneemt. Omdat de droogte al bijna drie jaar aanhoudt, heeft deze toegenomen verdamping ertoe geleid dat vrijwel al het vocht uit de Australische bodem weg is. En daardoor lopen de temperaturen weer steeds verder op, een vicieuze cirkel dus. Langs deze route wordt verwacht dat Australië steeds vaker met extreme hittegolven en droogte te maken zal krijgen. De huidige situatie zou in een 3 graden warmere wereld voor Australië een 'normale' zomer worden.
Naarmate het klimaat verder verandert, ontstaat volgens deze afbeelding uit het laatste IPCC-rapport (2013) langzaam een sterker patroon van afnemende neerslag ten westen van Australië en een toename van neerslag rond Soedan, Ethiopië en Somalië. Dat patroon lijkt op een 'positieve Indische Oceaandipool'. (Afbeelding: IPCC)
Door klimaatverandering kan de 'oceaanwipwap' vaker naar links doorslaan
Toch nog even over die positieve IOD. Is dat nou natuurlijke klimaatvariatie? Het korte antwoord is: ja. Alhoewel het ook een beetje de vraag is hoe scherp we deze fenomenen überhaupt kunnen definiëren. De oceanen zijn altijd in beweging, net als de atmosfeer en daaruit ontstaan van tijd tot tijd variaties. Soms gebeurt dat in vaste patronen en soms op een manier die weer afwijkt van de schoolvoorbeelden.
Beïnvloedt klimaatverandering de dipool? Waarschijnlijk ook. Alle gangbare klimaatmodellen tonen aan dat de neerslag voor de westkust van Australië structureel zal afnemen in een warmere wereld, terwijl de neerslag in Oost-Afrika waarschijnlijk netto zal toenemen - zij het met grote grilligheid.
Dat patroon komt overeen met een positieve IOD. Dus alhoewel deze wipwap steeds op en neer zal blijven gaan en ook behoorlijk onvoorspelbaar is, bestaat onder klimaatwetenschappers het vermoeden dat de wipwap in de toekomst vaker in de positieve richting zal doorslaan. En dat heeft gevolgen voor alle omringende landen.