Wie wist wat wanneer, meneer Rutte?

Het duurde even, maar na lang defensief dralen in de toeslagenaffaire lijkt nu een fase van daadkracht aangebroken. Onder druk wordt alles vloeibaar. Minister Hoekstra (Financiën) haalt na de exit van staatssecretaris Menno Snel de bezem door de Belastingdienst en knipt de organisatie op. De hoogste ambtelijke baas vertrekt. Er komen twee nieuwe staatssecretarissen, allebei van D66, onder meer om het onrecht uit de toeslagenaffaire te herstellen en om een nieuw stelsel te ontwerpen.

Eind goed, al goed? Welnee. Prioriteit nummer één lijkt dat al die ouders die nu nog moeten wachten op eerherstel en compensatie, krijgen wat ze verdienen. Het gaat volgens Hoekstra om 'duizenden' ouders. (Menno Snel had het eerder over 9.000 ouders). Ik denk persoonlijk dat de groep gedupeerden van een genadeloze overheid nog vele malen groter is – gedupeerden buiten de zogeheten fraudeonderzoeken, die even hardvochtig werden aangepakt.

Het gaat om mensen die opzet of grove schuld werd verweten, terwijl ze niets fout deden. Het gaat om mensen die slachtoffer werden van rammelende wetgeving en kwaadwillende haviken bij de Belastingdienst. Het gaat om goedwillende mensen die ook geconfronteerd werden met enorme terugvorderingen van toeslagen voor kinderopvang, terwijl ze hun best deden aan te tonen dat ze er wel recht op hadden. En daarna dwang-invorderingen, en alle ellende die daarbij hoort.

In mijn mailbox zitten tal van verhalen van ouders die kapot zijn gemaakt door de overheid. De afgelopen dagen sprak ik nogmaals een alleenstaande vrouw die vele tienduizenden euro's moest terugbetalen. Zij hoort nu al ruim een half jaar van de Belastingdienst dat zij is aangemerkt als benadeelde, hoewel het om een zaak gaat van voor 2010. Ze heeft al talloze keren de officiële excuses van de overheid gehoord, maar wacht nog steeds op rechtvaardigheid. Ze moet wachten op het tweede rapport van de commissie-Donner. Ik houd mijn hart vast: als onrecht écht hersteld moet worden, dan heb je bijna nóg een hele Belastingdienst nodig om het vertrouwen te herwinnen. Dan ontkom je niet aan herbeoordeling of herziening van duizenden en duizenden zaken.

Een tweede prioriteit lijkt mij, nog steeds: wie wist wat wanneer? En wat werd er met die informatie gedaan? We hebben daar nog steeds geen begin van een antwoord op. Ik krijg steeds meer de indruk dat er een heel grote olifant in de kamer staat, waar werkelijk niemand het over wil hebben. En die hangt samen met de volgende vraag: door wie, op welk niveau, werd het jarenlang onrechtmatig handelen politiek afgedekt? Wie greep niet in bij dit volgehouden machtsmisbruik? Wie maakte zich daarmee schuldig aan plichtsverzuim, en het handelen in strijd met wet- en regelgeving?

Trouw en RTL Nieuws hebben driekwart jaar gepubliceerd over hoe de fraudejacht volkomen ontspoorde en hoe ouders daarvan de dupe werden. Dat nepbewijs werd gefabriceerd. Dat toeslagen illegaal werden stopgezet. Dat dat zelfs gebeurde als topambtenaren wisten dat het niet door de beugel kon. Dat bezwaren werden weggeflikkerd. Dat bezwaren eindeloos en doelbewust werden getraineerd. Dat de ambtelijke top de fraudejacht ruim baan gaf. Dat informatie werd achtergehouden in rechtszaken, dat doorgeprocedeerd werd tegen goedwillende ouders.

Of het strafrechtelijk verwijtbaar is, weet ik niet, maar de vormen van machtsmisbruik en plichtsverzuim zijn zo talrijk dat een oriënterend onderzoek van het Openbaar Ministerie mij de enige koninklijke weg lijkt.

Menno Snel wilde er niet aan: volgens klokkenluiders stond hij op nogal vriendschappelijke voet met topambtenaren en ging hij met hoofdrolspelers ook privé om. Hij maakte zelfs geen fatsoenlijke tijdlijn, zoals de Kamer meermalen vroeg. Ook de coalitie wil er tot dusver niet aan. Het maximaal haalbare, was het instellen van twee vertrouwenspersonen. Als zij misstanden aantreffen, leidt dat mogelijk alsnog tot repercussies. Of aangifte.

Wat hier ontbreekt, is ook de vraag naar politieke verantwoordelijkheid. In het eerste rapport van de commisie-Donner werd die ook al ontweken; er was in die jaren sprake van een 'institutionele vooringenomenheid', waarop niemand aanspreekbaar is. Iedereen was schuldig, niemand is verantwoordelijk.

Opmerkelijk ook is dat de Auditdienst Rijk (ADR) onderzoek weigerde naar het wie wist wat wanneer, met name over de onrechtmatige handelingen en besluiten – omdat dat te veel over personen zou gaan. Wel moet de ADR in een rapport over de fraudejacht, eind deze maand, duidelijkheid geven over de vraag wanneer de ambtelijke en politieke leiding wíst dat onrechtmatig werd gehandeld. Maar er staat een fraaie, verhullende disclaimer in de onderzoeksopdracht: "Dit wordt onderzocht op basis van verifieerbare informatie van de Belastingdienst."

Zo blijft een hele reeks politiek verantwoordelijken buiten schot. Alle leden bijvoorbeeld van de Ministeriële Commissie Aanpak Fraude, onder voorzitterschap van, jawel, premier Mark Rutte. Die ministeriële commissie gaf in de jaren 2013 tot 2016 leiding aan de intensivering van de fraudejacht. In de eindrapportage werd de loftrompet gestoken op het effect van het Combiteam Aanpak Facilitators, CAF. Je weet wel, al die CAF-zaken, waarin mensen te grazen werden genomen. Wist werkelijk niemand dat het stopzetten van toeslagen wettelijk helemaal niet door de beugel kon? Dat mensen kapot werden gemaakt?  Trok niemand aan de bel? Waar zijn de verslagen van die commissie?

Wat gebeurde er in 2014, toen het probleem op de bureaus van minister Lodewijk Asscher (Sociale Zaken) en Eric Wiebes (Financiën) kwam? Wat gebeurde er in 2015 en in 2016, toen bleek dat ouders onterecht slachtoffer werden in een fraudezaak? Asscher en Wiebes zijn opmerkelijk stil over deze affaire. Wie gaf eigenlijk opdracht ouders kapot te procederen tot aan de Raad van State? Wie gaf opdracht na de eerste uitspraak van de Raad van State in 2017 om toch vooral door te gaan met ouders zo veel mogelijk afknijpen?

Wie besloot eigenlijk na het vernietigende rapport van de Nationale Ombudsman in 2017, over die ene zaak rond 300 ouders, gekoppeld aan een bureau in Eindhoven, dat alle hardvochtige maatregelen gewoon doorgingen? Alles zo veel mogelijk terugvorderen, niks menselijke maat, niks redelijkheid, niks proportionaliteit. Ouders opzet of grove schuld verwijten en hen daarmee de mogelijkheid van een faire betalingsregeling ontzeggen. Het laten doorlopen van dwang-invorderingen. Renske Leijten (SP) vroeg er in juli vorig jaar naar – nog steeds geen helder antwoord.

Volgende week gaat premier Mark Rutte samen met minister Hoekstra praten met gedupeerde ouders. Ook zij zullen vast nog een keer sorry zeggen voor wat er allemaal is aangericht. Ik ben oprecht benieuwd waar die zoveelste maal excuus eigenlijk precies op slaat.

Wie wist wat wanneer, meneer Rutte? Wat wist u? Ik heb u nog weinig gehoord. Wanneer wordt eindelijk uitputtend verantwoording afgelegd over de rol van politieke ambtsdragers bij de fraudejacht – die uiteindelijk tot een onverteerbare rechtsstatelijke crisis zou leiden? Bij rechtvaardigheid en herstel van vertrouwen hoort zoiets als rekenschap geven. Het blijven ontwijken van deze kernvraag is in zichzelf al schadelijk. Het heeft allemaal al veel te lang geduurd.