Met een indrukwekkende hoeveelheid feitenmateriaal toont socioloog Ruud Koopmans de diepte van de islamitische crisis aan, en onderzoekt de oorzaken.

     door Ulrik van Tongeren

Zo op het oog lijkt de islam met anderhalf miljard moslims wereldwijd succesvol. De religie rukt gestaag op en er zijn intussen 47 moslimlanden. Echter, volgens socioloog Ruud Koopmans gaat het slecht met deze religie. De moslimwereld staat synoniem voor talrijke problemen. Islamitische staten bungelen achteraan als het om economische welvaart, vrijheid en democratie gaat.

Koopmans betoogt in zijn doorwrochte boek Het vervallen huis van de islam dat het islamitisch fundamentalisme vooruitgang in de weg staat. Wat ging er mis met de islam, dat is de essentiële vraag in het boek. Rond het jaar 800 was de islamitische wereld het christelijke westen ver vooruit. Dat was zowel in economisch als wetenschappelijk opzicht.

Vanaf 1300 zette de neergang zich in, en vanaf de industriële revolutie nam West-Europa het voortouw. Door een gebrek aan aanpassingsvermogen raakte de islamitische wereld hopeloos achterop. Volgens Koopmans is dit hoofdzakelijk te wijten aan één oorzaak: islamitisch fundamentalisme. Dat zorgde voor stagnering van de islamitische samenleving.

   Doorbraak

1979 noemt Koopmans het jaar van de doorbraak van het islamitisch fundamentalisme. Er waren toen drie met elkaar samenhangende gebeurtenissen die de verhouding tussen de islamitische en de rest van de wereld op scherp zouden zetten. Begin dat jaar vond de islamitische revolutie in Iran plaats. Op 20 november werd in Saudi-Arabië door een groep opstandelingen de heiligste plaats van de islam, de Grote Moskee van Mekka, bezet. Het jaar 1979 werd op 24 december afgesloten met de derde gebeurtenis die de islamitische wereld zou opschudden: de invasie van Afghanistan door de Sovjet-Unie.

Toevallig bevonden de grootste olievoorraden van de wereld zich in Iran en Saudi-Arabië. Met de olie-inkomsten konden deze naties hun fundamentalistische ideologie naar de rest van de wereld exporteren. De heersers van die naties wilden terug naar de islam van de zevende eeuw. Een terugkeer naar de wortels van de islam is de belangrijkste doelstelling van fundamentalistische moslims.

Religieus fundamentalisme is overigens niet voorbehouden aan de islam. Het begrip fundamentalisme ontstond door een protestantse beweging in de Verenigde Staten aan het begin van de twintigste eeuw. Koopmans betoogt dat niet iedere traditionele of strikte gelovige een fundamentalist is. Voorts kan fundamentalisme niet aan een bepaalde stroming of groep toebehoren. Het salafisme is volgens Koopmans een van de vele stromingen binnen de fundamentalistische islam.

Om tot een juiste definitie van het fundamentalisme te komen, is best ingewikkelde materie. Een belangrijk criterium wat een fundamentalist onderscheidt van een orthodoxe of conservatieve gelovige is dat de fundamentalist de enige ware interpretatie van zijn of haar religie, de islam, voor staat.

Koopmans geeft trouwens alarmerende cijfers uit diverse onderzoeken over een set overtuigingen die wereldwijd gedragen wordt door een meerderheid van de moslims. Zeventig procent van de Turken, 70 tot 90 procent van de Marokkanen, 90 procent van de Tunesiërs, Algerijnen en Pakistanen houden er fundamentalistische opvattingen op na. Dat zijn geen opwekkende cijfers.

   Case-studies

Het vervallen huis van de islam is dan ook geen vrolijk stemmende lectuur. Erudiet is het zeker. Het is een hele opgave om zich door de enorme hoeveelheid feitenmateriaal heen te werken. Talloze cijfers, tabellen, statistieken en zelfs een wiskundige formule uit vele onderzoeken passeren de revue. Wie dieper wil graven in deze complexe materie kan de dertig pagina’s noten aan het eind van het boek raadplegen.

Waarin Koopmans excelleert zijn case-studies waarmee hij de diepte ingaat. Intrigerend bijvoorbeeld is zijn vergelijking van de Malediven en Mauritius, vakantieparadijzen in de Indische Oceaan. Hoe kon het gebeuren dat de Malediven een streng islamitisch land werd? De fundamentalisten grepen de macht. In Mauritius ontwikkelde zich een redelijk succesvolle democratie. Oorzaak van de economische malaise in de Maladiven heeft zeker met religie te maken. Het islamitische verbod op rente was onder meer een obstakel voor economische ontplooiing.

Beide landen leden onder het westerse kolonialisme. Koopmans zegt provocerend dat westerse overheersing soms juist positief gewerkt heeft. Het westers kolonialisme zette democratiseringsprocessen in beweging. Het heeft te maken met de banden die er zijn tussen de voormalige moederlanden. Er is zodoende een continu uitwisseling van ideeën, normen en waarden die gunstig zijn voor democratisering.

Koopmans heeft zijn boek vanuit een westers liberaal perspectief geschreven. Volgens hem houdt de rigide en intolerante geloofsopvatting, het fundamentalisme, het opruimen van misstanden in de eigen kring tegen. Hij betoogt dat afstand nemen van het fundamentalisme het verwerpen van de politieke aspiratie van de islam betekent. De scheiding tussen religie en staat is hierbij essentieel. Het rechtssysteem van de sharia zou onverenigbaar zijn met democratie en mensenrechten.

Vooral in het laatste hoofdstuk van zijn boek, getiteld ‘Kan de islam zich van het fundamentalisme bevrijden?’, laat Koopmans zich emotioneel gaan. Vier jaar geleden baarde hij opzien met een Europees onderzoek waaruit bleek dat de overgrote meerderheid van de moslim-immigranten niets van de westerse waarden wil weten. Dat fundamentalisme komt vanuit de islamitische wereld en houdt alle vooruitgang tegen.

Koopmans wil het fundamentalisme afschaffen. Hij roept moslims op om massaal op te staan tegen de wereldwijde intolerantie en geweld in naam van hun geloof. De taak van het Westen is om elke moslimliberaal te omarmen. De islam moet de Verlichting doormaken, het christendom deed dat al eeuwen geleden. Het klinkt allemaal behoorlijk utopisch, niets wijst erop dat de door Koopmans verlangde hervorming er snel aan komt. We kunnen op het moment alleen maar dromen van een wereld zonder islamitisch fundamentalisme.

titel  Het vervallen huis van de islam. Over de crisis van de islamitische wereld
auteur  Ruud Koopmans
uitgave  Paperback, 288 pagina’s
uitgeverij  Prometheus, 2019
isbn  9789044634099
prijs  € 24,99