Tomatenpuree is pijnlijk goedkoop

Als de maand te lang blijkt voor de huishoudportemonnee, is er altijd nog tomatenpuree. De blikjes van 70 gram in het onderste schap zijn het voordeligste artikel dat de supermarkt te bieden heeft, met prijzen ruim onder de vijftig cent.

Hoe het zo goedkoop kan? Op bijna elk blikje staat iets vermeld als ‘geproduceerd in Italië’. Maar wie het spoor verder volgt, komt op een heel andere plek: Xinjiang, in het westen van China. De regio waar de Oeigoerse minderheid woont.

Geen enkel ander product in de supermarkt is zo’n symbool van schrapen en sappelen als tomatenpuree. Toen Albert Heijn in 2013 zijn budgetmerk Euro Shopper ophief, stonden webfora vol met klanten die waarschuwden dat het rode blikje duurder werd. Acht cent! Zelfs tien!

Die tijd is voorbij. Het voordeligste blik van 70 gram in Nederlandse winkels vond NRC bij Aldi. Dat kost 18 cent, maar het zit in een sixpack. Losse blikjes in andere supermarkten kosten tussen de 26 cent (Victoria, prodotto in Italia) en 43 cent (Heinz, herkomst onbekend).

Goedkoop zijn de Italiaanse tomatenproducten nog steeds. Pijnlijk goedkoop, zo vindt de Italiaanse activist Fabio Ciconte. „We betalen tegenwoordig zo weinig voor tomaten, of welk product dan ook, dat het een probleem wordt voor het milieu en voor de arbeiders in de landbouw.”

1 cent per kilo geplukte tomaten

Ciconte, directeur van de belangengroep Terra, schreef eerder dit jaar met journalist Stefano Liberti het boek Il grande carrello (‘de grote winkelkar’) over de Italiaanse voedselindustrie. In Italië woedt een discussie over de schrijnende omstandigheden waaronder in Zuid-Italië tomaten geoogst worden. Het meest gebeurt dat machinaal, maar naar schatting 15 procent van de oogst is handwerk. De arbeiders zijn veelal illegale Afrikaanse immigranten die in getto’s wonen.

Veel aandacht kreeg de dood van de Soedanese immigrant Abdullah Muhamed, die in 2015 op een akker in Zuid-Italië stierf aan een hartaanval. Volgens documenten uit de rechtszaak (die nog moet plaatsvinden) moest Muhamed zeven lange dagen per week tomaten plukken in de hitte. Hij was, zoals veel landarbeiders in Italië, voor werk afhankelijk van een koppelaar. De arbeiders verdienen ruim 1 cent per kilo geplukte tomaten, en hun caporale eist een deel van het loon voor vervoer en een slaapplaats in het getto. „Mensen worden uitgebuit”, zegt Ciconte.

De Italiaanse tomatenindustrie produceert op eigen bodem echter weinig puree, maar vooral gepelde tomaten, tomatenblokjes en pakjes passata (gezeefde tomaten). Pureetomaten (een ander ras) worden bovendien vooral geproduceerd in Noord-Italië. Daar zijn niet zulke grote getto’s van onderbetaalde immigranten als in het zuiden, maar volgens activist Ciconte komen misstanden ook hier voor. „Het is overal hetzelfde. De arbeiders reizen mee met de oogst.”

Uit China

Toch komen die kleine blikjes tomatenpuree die volgens opschrift „geproduceerd in Italië” zijn, hier vaak niet vandaan. „Die tomaten komen uit Italië, uit de Verenigde Staten, of China”, zegt ene Enrico, die de telefoon opneemt bij pureefabriek National Foods Company (NFC) in Salerno. „Als het om de prijs gaat, dan vaker uit China.” Hij wil verder niets kwijt en hangt snel op.

Op de simpele vraag naar de herkomst van tomatenpuree komt niet vanzelfsprekend een antwoord. NRC vroeg het tevergeefs aan Heinz, Albert Heijn, de Italiaanse producenten NFC en Victoria, en de Italiaanse branchevereniging Anicav. Alleen groothandel Stolp International, die aan Aldi levert, reageerde. Kwaliteitsmanager Elske Kuiper had echter geen overzicht over de tomaten uit de - volgens haar - Italiaanse puree. „Onze leverancier moet dit op ons verzoek kunnen nagaan. Maar dat betekent niet dat ik het nu kan vertellen.”

Tomatenpuree geldt als een Italiaans product, maar is dat nauwelijks nog. Sinds de eeuwwisseling heeft nóg goedkopere Chinese productie de markt veroverd, beschrijft de Franse journalist Jean-Baptiste Malet in L’Empire de l’or rouge (2017, onlangs vertaald). In zijn boek volgt hij de productieketen van tomatenpuree, die hij beschrijft als een voorbeeld van verziekte wereldhandel.

Rond de eeuwwisseling gaven grote Italiaanse producenten fabrieken en machines bijna gratis weg aan China, beschrijft Malet, die na jaren onderzoek wél belangrijke marktpartijen kon spreken. De Italianen en de Chinese staat deelden het belang van goedkope massaproductie. In de westelijke regio Xinjiang werd een industrie opgetuigd die drijft op goedkope arbeid.

Voedingsgigant Kraft Heinz is volgens Malet een van de grootste directe afnemers van het Chinese concentraat. Maar Chinese puree wordt – nog verder geconcentreerd – ook geïmporteerd per schip voor verwerkers rond de haven van Salerno, bij Napels. Ciconte kent de praktijk ook, zegt hij. „Zij doen er water bij tot de puree ‘dubbel geconcentreerd’ is, doen het in blikjes, en voeren het weer uit.”

Chinese puree in Italië inblikken, voorzien van een rood-wit-groen vlaggetje en dan verkopen in Europa: dat mag. Alleen voor de binnenlandse Italiaanse markt moet de herkomst van de ingrediënten op een blik tomaten staan – dat legde Italië in 2017 bij wet vast. Maar van de EU hoeft alleen een adres van een ‘verantwoordelijke’ op het etiket vermeld te worden – vaak de importeur. Dat tomatenpuree is „geproduceerd in Italië” betekent niks anders dan dat het spul daar ingeblikt is.

Rood-wit-groen-vlaggetje

Malet, die Xinjiang bezocht, zag hoe die Chinese tomaten geoogst worden. Hij zag weinig machines en veel landarbeiders op de hete, vochtige akkers: vooral binnenlandse migranten en lokale Oeigoeren. Opvallend genoeg zijn hun lonen per kilo tomaten bijna gelijk aan die van de uitgebuite Afrikaanse landarbeiders in Italië.

Maar Malet zag ook kinderarbeid, zelfs van kinderen onder de tien jaar. Een lokale teler zei op basis van anonimiteit dat ook dwangarbeiders uit werkkampen worden ingezet voor de tomatenoogst.

Journalist Stefano Liberti, co-auteur van Il grande carrello, denkt níét dat die Chinese doorgeefpuree in de Europese blikjes zit. Volgens Liberti is die vooral bestemd voor Afrika. „Als producenten die puree in de EU zouden willen verkopen, moeten ze importheffing betalen.”

De Franse journalist Malet suggereert echter dat Chinese puree wel goedkoop op de Europese markt belandt, omdat de Italiaanse douane gemakkelijk te ontlopen is.

Dus wie plukken de tomaten voor de Nederlandse blikjes tomatenpuree? Het definitieve antwoord op deze vraag lijkt niemand te hebben. In april 2020 gaan nieuwe Europese etiketteringsregels in, die meer eisen stellen aan de vermelding van herkomst van ingrediënten. Misschien dat dan duidelijk wordt waar arbeiders zich in het zweet werken voor onze tomatenpuree voor een kwartje.