Jongeren lijden onder de vloek van gelijkheid

‘Je móét hoge doelen stellen voor je carrière. Om daar te komen móét je de optimale studiekeuze maken. Je móét hoge cijfers halen. Je móét veel naast je studie doen om straks zo ver mogelijk te komen. En je móét een goed sociaal netwerk onderhouden omdat je anders buiten de boot valt’, zei een student die erg veel móét in een eerder dit jaar verschenen onderzoek naar de mentale gezondheid van jongeren door het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM).

Waarschijnlijk had koning Willem-Alexander zulke studenten in gedachten tijdens zijn kersttoespraak: ‘In de jacht naar geluk en succes kunnen we onszelf soms voorbijlopen. We willen als vrije mensen het beste uit het leven halen, en verwijten het onszelf als dat niet lukt. We spiegelen ons aan anderen, leggen de lat hoog en presenteren graag een perfecte versie van onszelf aan de buitenwereld. Alsof er een taboe rust op onzekerheid en tekortkomingen.’

De koning sprak over alle Nederlanders, maar wendde zich ook expliciet tot jongeren. Daarmee sneed hij een reëel probleem aan. De afgelopen jaren sloegen studentenpsychologen alarm omdat zij het steeds drukker kregen op hun spreekuur. Sommigen spraken zelfs van een ‘epidemie’ van stress en burn-out.

Het RIVM relativeerde deze geluiden enigszins. Volgens het instituut leed 8 procent van de jongeren in 2017 aan psychische problemen, 1 procent meer dan in 2007. Een significante stijging, maar ook weer geen aardverschuiving.

Toch constateerde ook het RIVM dat veel jongeren druk ervaren. Volgens studentenvakbonden komt dat vooral door strengere studienormen, de afschaffing van de basisbeurs en de angst voor studieschulden. Het RIVM vond daar slechts ‘lichte, voorzichtige aanwijzingen’ voor. Jongeren ervaren stress in alle ‘levensdomeinen’, ‘variërend van beeldvorming op social media, financiële zorgen, problemen thuis tot wereldproblematiek’. ‘De schijnbaar eindeloze individuele vrijheid staat haaks op permanent het beste uit jezelf moeten halen’, aldus het RIVM, dat voorts spreekt van het ‘dwingende perfecte plaatje dat veel jongeren ervaren’.

Veel jongeren worstelen met het leven, terwijl zij ogenschijnlijk veel meer kansen hebben dan voorgaande generaties. Precies daar zit het probleem. In 1960 had 5 procent van de Nederlanders hoger onderwijs gevolgd, tegenwoordig bijna 40 procent. Daardoor is de concurrentie enorm toegenomen. Dat is de vloek van de gelijkheid: een op zichzelf zeer positieve ontwikkeling heeft ook nadelige gevolgen.

Middenmoot

Hoe meer kans op sociale stijging, hoe groter de onzekerheid, constateerde de Franse denker Alexis de Tocqueville al in 1832. In een samenleving van gelijken kan iedereen de top halen, maar mensen bereiken nooit allemaal tegelijk het hoogste niveau. Sommigen zullen verliezen of in de middenmoot blijven hangen. ‘In zulke samenlevingen, waar niets vaststaat, wordt eenieder onophoudelijk gekweld door de vrees aan lager wal te geraken en de inspanning te moeten stijgen’, aldus De Tocqueville.

In de hedendaagse wereld is de concurrentie nog veel heviger. Sinds de jaren tachtig wordt de ‘B.V. IK’, zoals onderzoeksbureau Motivaction de trend omschreef, steeds meer zelf verantwoordelijk gehouden voor succes en falen. Het heeft geleid tot een cultuur van hoge verwachtingen waarin mislukking – althans relatieve ten opzichte van anderen – als bijzonder pijnlijk kan worden ervaren. Het RIVM wijst ook op de invloed van sociale media, de marketingafdeling van de B.V. IK, waar mensen zich als mooi en succesvol profileren. Van het klatergoud van Instagram kan een intimiderende werking uitgaan op jongeren die zichzelf minder fortuinlijk achten.

Is er een manier om de concurrentie in te dammen, de opgefokte jacht naar geluk en succes te temperen? Geluk mag geen obsessie worden, zei de koning. ‘Niemand is perfect. Gelukkig maar. Trek het je niet te veel aan als het tegenzit. Geef jezelf wat ruimte. Het is oké.’

Het is een verstandig advies, maar het is niet gemakkelijk om succes en geluk te relativeren. Mensen zijn nu eenmaal geneigd zich met hun omgeving te vergelijken en te willen ‘winnen’. Wellicht kansrijker is het verbeteren van de materiële leefomstandigheden van jongeren, een politiek thema waarover de koning moeilijk iets kon zeggen.

Het CBS constateerde dit jaar dat jongeren gemiddeld twee tot drie jaar later het ouderlijk huis verlaten, een relatie beginnen en kinderen krijgen, omdat ze zijn aangewezen op flexbanen en moeilijk aan een betaalbaar huis kunnen komen. De Onderwijsraad vindt dat de doorstroming in het onderwijs verbeterd moet worden. Wie niet meteen op het hoogste niveau terechtkomt, moet niet het gevoel hebben dat hij voor de rest van zijn leven de boot heeft gemist.

Minder flexwerk, betaalbare huisvesting, gemakkelijker ‘stapelen’ van opleidingen, ook dat zou het leven van jongeren meer ontspannen kunnen maken. Bovendien zou de samenleving er een belangrijke symbolische boodschap mee afgeven: als je leven minder succesvol is dan je had gehoopt, sta je er niet alleen voor. Er is meer dan de B.V. IK: het collectief legt een fatsoenlijke bodem onder ieders bestaan.