Grootgebracht maar niet opgevoed

Mensen hebben heel wat verantwoordelijkheden op te nemen tijdens hun doortocht op aarde. Vele van die verantwoordelijkheden worden door de meesten niet in vraag gesteld, want ze zijn noodzakelijk om te overleven en om de eigen welvaart en deze van de naasten te verzekeren. Hoe meer men vasthoudt aan specifieke waarden, normen, tradities en vooral principes, hoe meer verantwoordelijkheden moeten worden opgenomen en ingevuld. Principiële mensen zijn niet per se gelukkiger en zijn meer dan eens een factor van conflict voor de omgeving. Maar ook al zijn ze zich bewust van de druk die ze op de eigen en op andermans schouders leggen, meestal houden ze vast aan hun waarden- en normenkader. Zo niet verloochent de persoon zichzelf en datgene waarvoor hij of zij staat. Dit voelt aan als een falen uit gemakzucht, egoïsme, lafheid, hebzucht of een andere zwakte.

Een moment van zwakheid, gevolgd door erkenning en boetedoening

Ook de meest principiële mensen hebben meer dan eens een moment waarop ze voor de makkelijkere of leukere weg, haaks op la route principale, kiezen. De boog kan namelijk voor niemand altijd gespannen staan. Dit is het moment dat men de verantwoordelijkheid (deels) naast zich neerlegt in de jacht op instant eigen geluk. Wat dat instant eigenbelang juist is, maakt niet uit. Wél wat de verantwoordelijkheid is die men ervoor ontloopt. Hoe hoger deze zich bevindt op de waardenschaal van de betreffende persoon, hoe meer wroeging die nalatigheid teweegbrengt en hoe meer men een gevoel van falen zal ervaren. Deze erkenning en de mate van wroeging zullen bepalen in hoeverre de persoon zich genoodzaakt voelt om dit falen recht te zetten en in de toekomst te vermijden.

Privatieve of gemeenschappelijke verantwoordelijkheden

Sommige verantwoordelijkheden zijn de logica zelve en voelen zelfs niet aan als dusdanig. Dit is voor alle mensen verschillend, maar de regel is: hoe minder men betrokken is bij dat- of diegene waarover men responsabiliteit kan dragen, hoe minder verantwoordelijkheidsgevoel opduikt. Met andere woorden, hoe minder het aanvoelt als een (morele) verplichting. Betrokkenheid vloeit dan weer voort uit tal van zaken. Persoonlijke ervaringen, opvoeding, gevoelens, kennis en karakter bepalen in zekere mate de betrokkenheid van eenieder.

We zijn (bijna) allemaal heel erg begaan met onze eigen dagdagelijkse levenswandel. Op z’n minst ervaart iedereen verantwoordelijkheid genoeg om voor het eigen overleven te zorgen en dus te eten, drinken en slapen. Hoe verder we weggaan van de ik-wereld, hoe minder betrokken we ons voelen en hoe abstracter de verantwoordelijkheden worden. Voor de algemene werking en welvaart van de hele gemeenschap voelt het gemiddelde individu zich al een heel pak minder aansprakelijk. De belangrijkste les hieruit is dat de creatie van betrokkenheid een must is voor de creatie van verantwoordelijkheidsgevoel.

Principes versus richtlijnen

Principes zijn niet hetzelfde dan waarden of normen. Principes zijn overtuigingen die een persoon heeft gevormd en waarnaar de persoon zich zoveel als mogelijk schikt. Waarden en normen kunnen dat ook zijn, maar ze kunnen evengoed worden voorgeschreven of opgelegd door derde partijen. In dat geval zijn het richtlijnen. Het vergt extra moeite om zich verantwoordelijk op te stellen t.a.v. regels of richtlijnen wanneer deze de eigen principes niet overlappen. Religie is hier een mooi voorbeeld van. Daarom juist is biechten en boetedoening zo belangrijk in het gestructureerd geloof.

Opoffering

Het opnemen van verantwoordelijkheden kan niet zonder het offer van eigenbelang. Hoe principiëler men van aard is, des te consequenter men is in het naleven van die principes. Een principe valt in de meeste gevallen niet samen met een vorm van eigenbelang. Vaak integendeel zelfs. De opoffering bestaat uit het ter beschikking stellen van tijd, inspanning, vermogen of een combinatie ervan. Hoe minder we hiervan hebben, hoe groter de betrokkenheid moet zijn om de verantwoordelijkheid te willen dragen.

Een generatie eigenbelangers

Zo kom ik bij de reden van dit stuk: een generatie onverantwoordelijke en principeloze ouders. Met mijn 39 jaren op de teller en 2 nakomelingen van 7 en 10 jaar oud, ben ik een generatiegenoot van ouders die minder gemeenschappelijke verantwoordelijkheidszin en meer eigenbelang aan de dag leggen dan vroeger. Het individu staat centraler dan ooit met als belangrijkste slachtoffer de gemeenschap. Nochtans is het onmogelijk voor een individu om zich te ontplooien zonder toedoen van het immense en complexe systeem dat een gemeenschap aanbiedt.

Elk individu staat en bestaat ín verhouding tót een gemeenschap. Dit brengt rechten en plichten met zich mee, maar óók niet verplichte verantwoordelijkheden. Enerzijds bloeit de gemeenschap door het rechten- en plichtenkader en anderzijds door de verantwoordelijkheidszin van haar leden. Betrokkenheid is, zoals reeds gezegd, het sleutelwoord. Het systeem wordt ondergraven door diegenen die geen rekenschap afleggen t.a.v. de gemeenschap waartoe ze behoren en waarvan ze wél de rechten opnemen. Gemeenschapszin, in al haar facetten, is onderhevig aan erosie door de toenemende individualisering en het streven naar eigen geluk. De revolutiegeneratie van ’68 gooide het gemeenschapsjuk van zich af en gaf deze hedonistische reflex mee aan haar nazaten.

Eerst Facebook, dan opvoeden

Ook in de familiale gemeenschap worden minder en minder verantwoordelijkheden opgenomen door mijn generatiegenoten, voornamelijk door een gebrek aan principes, waarden en normen. Onze grootouders krijgen nog slechts sporadisch een blitsbezoekje en mogen al blij zijn met wat kerstaffectie en de jaarlijkse verplichte verjaardagswensen. Niet dat we van hen niet houden, maar we houden nog iets meer van onszelf.

Op zich is dat niet anders dan vroeger, maar toen zorgde een waarden- en principekader ervoor dat eigenbelang werd opgeofferd voor een hoger doel. Niet enkel onze voorouders, maar ook onze afstammelingen worden verwaarloosd. Opvoeding is van werkwoord naar scheldwoord geëvolueerd met ‘strengheid’ als de ultieme zonde. Opvoeden is vandaag een kwestie van zo snel als mogelijk loslaten met het vooruitzicht van ‘zelfstandigheid’. Een mooi excuus om niet te moeten opvoeden vooraleer de Facebooklikes geteld zijn, de instagramfoto’s gepost zijn en het zelfbeklag geventileerd is.

Streng maar rechtvaardig

Streng is vandaag stilaan een taboewoord. Eigenlijk zou de slogan moeten zijn: streng én rechtvaardig, want de ‘maar’ lijkt alsof men streng zijn moet verantwoorden of er zich voor moet verontschuldigen. Streng zijn is helemaal niets negatief, indien correct toegepast. Opvoedkundig betekent het gewoonweg dat er duidelijke regels zijn die moeten worden nageleefd en waarbij de sancties consequent gelden bij overtreding ervan. Het heeft niets met agressie of tirannie te maken.

Onder streng en rechtvaardig versta ik dat er een eerlijke balans is tussen rechten en plichten voor het kind en dat uit de betrokkenheid van de ouder, die tijd, moeite en vermogen investeert in het kind, het recht voortvloeit om “streng” te zijn inzake het plichtenluik. Regels worden opgemaakt uit structurele en praktische overwegingen, uit principes, waarden en normen. De ouder legt ze vast, eventueel in overleg met de kinderen, legt ze uit en bewaakt ze minutieus. Sancties zijn de prikkeldraad die de grenzen van de regels afbakenen.

Consequent zijn is kunnen opofferen

Geen regels opmaken en aanleren, niet of inefficiënt sanctioneren, kennis niet overdragen en ervaringen niet delen,… kortom niet of matig opvoeden is volgens mij geen gevolg van het zelfstandigheidsprincipe of de anti-strengheidsnorm. Het is eerder een vorm van onverantwoordelijkheidszin, luiheid en egoïsme. Want draai of keer het hoe je wil, succesvol opvoeden is onmogelijk zonder investering van veel tijd en moeite en vooral zonder consequent het opvoedtraject te volgen en te vervolledigen.

Een regel dient als grens en niet als hindernis. Een sanctie dient als leerschool om recidivisme te vermijden en mag geen inhoudsloze dreiging of inefficiënt symbolisch gebaar zijn. Naast het opmaken, uitleggen en opvolgen van de huishoudelijke regels, vraagt het sanctioneren een hele inspanning die vaak ook het leven van de ouder treft. Een sanctie moet slim en doeltreffend zijn, waardoor de regels beter gerespecteerd worden in de toekomst. Een sanctie mag niet worden uitgesteld of minder krachtdadig gemaakt worden omdat ze op het moment van de overtreding niet past in de ouderlijke agenda. Een sanctie moet worden opgevolgd en geëvalueerd.

Liefde en respect

Het resultaat van goed ouderschap, van een succesvolle opvoeding, is een liefdevolle band tussen ouder en kind, dewelke gebaseerd is op vertrouwen en respect voor elkaar en elkaars rol. Perfectie bestaat niet en iedereen botst weleens tegen de limieten van de eigen principes aan. Maar het is beter om de principes soms eens niet na te leven dan simpelweg geen principes te koesteren!