Insecten leggen massaal het loodje

We kregen tijdens het fietsen al minder insecten in ons gezicht, maar een onderzoek van de Radboud Universiteit en het Entomologisch Genootschap in Krefeld moest ons wakker schudden. Een Duits/Nederlands onderzoeksteam toonde in 2017 aan dat in Duitse natuurgebieden de hoeveelheid insecten in ruim een kwart eeuw met driekwart was geslonken. Een ronduit dramatische afname.

‘Het was een wake-upcall’, zegt Marcel Dicke, hoogleraar entomologie aan de Wageningen Universiteit. ‘Deze studie zette de vermindering van het aantal insecten op de kaart.’ Bijenexpert Koos Biesmeijer, hoogleraar natuurlijk kapitaal aan de Universiteit Leiden en wetenschappelijk directeur van Naturalis: ‘We wisten dat het met bepaalde insectengroepen slecht ging. Maar 75 procent minder biomassa, dat was echt schokkend.’

Eerder al hadden biologen alarm geslagen over slinkende aantallen vlinders, libellen en bijen. Nog nooit had een stel gedreven onderzoekers de insectenstand zo grondig en zo langdurig (27 jaar) op zoveel plaatsen gepeild. De eerste jaren vonden ze per dag 7 of 8 gram vliegende beestjes in hun insectenfuiken. De laatste jaren was dat nog maar een paar gram. Het ligt voor de hand dat de afname representatief is voor Nederland en andere landen in West-Europa, schreven de auteurs in Plos One.

Dicke en Biesmeijer beamen dat de situatie in Nederland in grote lijnen vergelijkbaar is met die in Duitsland. ‘Nederland is kleiner en hier wordt het land nog intensiever gebruikt dan in Duitsland’, zegt Biesmeijer. ‘Volgens mij is het in Nederland hetzelfde of nog erger. Als de cijfers iets lager zijn, is dat waarschijnlijk omdat eerder al meer insecten zijn verdwenen.’ Dicke: ‘Nederland heeft naar verhouding minder natuurgebieden. Bij ons is het misschien wel zorgelijker dan in Duitsland.’

Onderzoeken in Nederland bevestigen de neerwaartse trend. Sinds het begin van de jaren negentig is het aantal vlinders in Nederland afgenomen met bijna 40 procent, becijferde De Vlinderstichting. Sinds het einde van de 19de eeuw bedraagt de afname van de vlinderpopulaties minstens 84 procent. Van de bijensoorten die in Nederland leven staat 55 procent op de Rode Lijst van bedreigde diersoorten. 

Uit twee langlopende studies in Drentse en Brabantse natuurgebieden bleek dat het aantal loopkevers in ruim twintig jaar met 72 procent was gekelderd. Het aantal nachtvlinders was in die periode met 54 procent gedaald. Biesmeijer:‘Ik heb geschat hoever ik zou moeten reizen om alle soorten hommels te zien die in de jaren vijftig in Nederland voorkwamen. In 1950 hoefde ik niet meer dan zo’n 400, 500 kilometer te fietsen. Nu zou ik daarvoor 5.000 tot 8.000 kilometer door ­Europa moeten reizen.’

Over de oorzaak van de teloorgang zijn de hoogleraren het eens: het is een combinatie van het opofferen van natuurgebied voor landbouw, stedenbouw en industrie, de intensiteit van de landbouw, stikstof, verdroging van de grond en het gebruik van kunstmest en pesticiden. 

‘In Nederland is nog maar ongeveer 17 procent van het landschap oorspronkelijke natuur’, aldus Biesmeijer. ‘Dat is het minste van de Europese landen.’ Er is de afgelopen veertig jaar enorm veel bebouwd gebied bijgekomen, zegt Dicke. ‘De landbouw is grootschaliger en intensiever geworden. Dat gaat ten koste van de biodiversiteit. LTO, de organisatie voor boeren en tuinders, vindt dat we wel wat natuurgebiedjes kunnen schrappen. Dat geeft aan hoe klein ze zijn geworden.’

Opvallende afwezige in het rijtje ‘belangrijkste verdachten’ is de klimaatverandering. De opwarming van de aarde wordt niet tot de ergste boosdoeners gerekend. In Frankrijk is het warmer en leven meer insectensoorten, zegt Biesmeijer. ‘Als het in Nederland warmer wordt en wij doen ons best dan zullen er vanuit het zuiden meer soorten naar ons land komen dan er verdwijnen.’ Toch is dit niet alleen maar goed nieuws. ‘De soorten die oprukken zijn soorten die snel van klimaatverandering kunnen profiteren en dus soorten die je overal ziet. De soorten die verdwijnen zijn de speciale soorten. De natuur wordt homogener, terwijl de natuur bestaat bij de gratie van diversiteit. Die geeft organismen kracht, weerstand en aanpassingsvermogen. Dat verlies je.’

Insecten zijn van essentieel belang voor de natuur en voor de mens. Ze vervullen cruciale functies: ze worden gegeten door vogels, reptielen en amfibieën, ze bestuiven landbouwgewassen en wilde planten, ze ruimen organisch materiaal op. 80 procent van alle wilde planten en 60 procent van alle vogels is afhankelijk van insecten. Uit een onderzoek in het regenwoud van Puerto Rico, gedaan over een periode van dertig jaar, kwam een afname van de hoeveelheid insecten naar voren die in dezelfde orde ligt als de Duitse studie. De onderzoekers registreerden tegelijkertijd een sterke achteruitgang van het aantal insectenetende vogels, hagedissen en kikkers.

Of het over de hele wereld even slecht gaat met de insecten is moeilijk te zeggen. De meeste wetenschappelijke informatie is afkomstig van studies die zijn gedaan in West-Europa en Noord-Amerika. Hoe kleiner de beestjes, hoe lastiger het tellen. Vaststaat dat de gegevens die we wel hebben verontrustend zijn. Dicke: ‘We kijken naar de kanarie in de kolenmijn en zien dat dingen radicaal moeten veranderen.’