‘Een kruising van Kim Jong-il en Frank Underwood’: de roemruchte EU-topambtenaar Martin Selmayr

Hij is weg uit Brussel. Fysiek sinds 1 november en met het vertrek vorig weekeinde van zijn politieke baas Jean-Claude Juncker losten zijn machtige tentakels definitief hun greep. Maar zijn naam giert onverminderd rond in de wandelgangen van het Berlaymontgebouw, het hoofdkwartier van de Europese Commissie. Net als de angst voor hem, de zinderende haat tegen hem, en her en der een oprecht verlangen naar hem. Bij zijn afscheid werd er gehuild.

Geen andere Commissieambtenaar die meer gevoelens – en scheldwoorden – oproept dan Martin Selmayr, de 49-jarige Duitser die bij eerste kennismaking vooral opvalt door zijn gladgeschoren, jongensachtige gezicht en vriendelijk onderzoekende blik. Vier jaar lang (2014-2018) zat hij als kabinetschef (zeg maar de rechterhand) van Commissievoorzitter Juncker in het hart van de Europese machinekamer. De laatste 17 maanden (2018-2019) was hij na een even spectaculaire als omstreden benoeming (‘wanbestuur’ oordeelde de Europese Ombudsman) secretaris-generaal, de hoogste ambtenaar van het ruim 32 duizendkoppige Commissieapparaat.

Bijnamen tekenen zijn reputatie. Macher en Monster (van Juncker zelf afkomstig) vallen in de categorie vriendelijk, net als Machiavelli. Raspoetin ligt voor de hand, naar de intrigant aan het Russische tsarenhof, en Richelieu, de gewetenloze Franse kardinaal uit de 17de eeuw. Meer hedendaagse vergelijkingen zijn er ook. ‘De ultieme synthese van Kim Jong-il en Frank Underwood’, zegt een EU-ambtenaar die jarenlang met Selmayr heeft gewerkt. ‘De voormalige Noord-Koreaanse leider om diens bloeddorst, wraaklust en schrikbewind, Underwood uit House of Cards als manipulator, iemand voor wie politiek pure koehandel is.’

Sommige vrouwelijke diplomaten wijzen op de ‘charme’ van Selmayr. Diens combinatie van sarcasme, zelfspot en dadendrang wordt aantrekkelijk bevonden. Selmayr zelf vindt alle aandacht voor zijn persoon ‘schromelijk overdreven’.

Het raakt hem overigens wel, die kritiek. Zijn baas Juncker had twee adviezen. Ten eerste: lees het niet langer. Ten tweede: in de keuken is het heet, bloedheet. Als je daar niet meer tegen kunt, moet je weggaan. Maar dat wilde Selmayr niet, voor geen goud. ‘Dit is het lot van een topambtenaar: je doet je werk, je doet je werk goed. Na vijf jaar heb je steeds meer vijanden en steeds minder vrienden. Dat is hoe het gaat. Maar het werk is gedaan. Ik heb een schoon geweten, ik heb al die jaren goed geslapen.’

Eeuwige optimist

Om met de positieve kant te beginnen, per slot van rekening is Selmayr een eeuwige optimist: vriend en vijand erkennen dat hij ongekend veel tot stand heeft gebracht. ‘Zonder meer een van de briljantste geesten in de Commissie de afgelopen dertig jaar’, zegt een ambtenaar. Hij plaatst Selmayr op één lijn met de wegbereiders van de grootste Europese stappen voorwaarts – de interne markt en de euro – in het team van de roemruchte Commissievoorzitter Jacques Delors (1985-1995).

Superintelligent, een workaholic met een uitstekende politieke antenne. En een van de weinigen (volgens sommigen de enige) die begrijpt hoe de Commissie werkt. ‘De VN is de meest complexe organisatie ter wereld, de Europese Commissie een goede tweede’, vindt hij zelf. Welk vergaderzaaltje hij afgelopen jaren ook betrad, altijd droeg hij het Europees Verdrag (uitgave met harde kaft) met zich mee. Voor het geval dat zijn gesprekspartners de regels niet kenden. ‘Europese wetten zijn gecondenseerd vertrouwen’, aldus Selmayr. ‘Deze Unie is verenigd door recht, niet met dwang.’

Selmayrs vingerafdrukken zitten op vrijwel alle belangrijke Commissiebesluiten van de laatste vijf jaar, wordt alom erkend. ‘Hij zette diensthoofden bij elkaar in één hok, dwong ze samen te werken en herschreef persoonlijk de wetsteksten als hij dat nodig achtte’, zegt een ambtenaar. Het vergaande voorstel in 2016 voor een Europees asielbeleid komt uit zijn pen, niet die van de zwakke Griekse Commissaris Dimitris Avramopoulos (migratie). Het Junckerplan (met een klein beetje EU-geld honderden miljarden euro’s investeringen loswrikken) is Selmayrs kindje. Dat Duitsland er niet in slaagt Griekenland uit de euro te duwen: mede met dank aan Selmayr. Tienduizend Europese grenswachten: persoonlijke inbreng van Selmayr. Michel Barnier als hoofdonderhandelaar voor de Brexit: Selmayrs suggestie.

Hij is het die de discussie in de Commissie over de toekomst van de EU naar zich toetrekt, hij schrijft de rapporten en bepaalt de koers. Dat regeringsleiders plotseling Juncker gewapend met fact sheets en position papers de EU-toppen zien binnenwandelen, komt ook uit zijn koker. ‘Wij zitten aan het stuur’, is de boodschap. En het is Selmayr die de soepelst mogelijk interpretatie van het Stabiliteitspact afdwingt om Frankrijk en Italië te vrijwaren van strafprocedures. Zoals een noordelijke diplomaat verzucht: ‘Als ik hem daarop aansprak, stuitte ik op een Berlijnse Muur.’

Als Juncker en Selmayr in 2014 aantreden, is de Commissie een eilandenrijk. 28 Commissarissen die allemaal hun zalige gang gaan en met een flinke zak geld, duizenden ambtenaren en zwaar belobbyed door lidstaten, bedrijven, bonden en andere bobo’s honderden wetten per jaar produceren. Hét schrikbeeld voor Juncker en Selmayr is de bijna-Europese richtlijn ‘spekzolen voor kappers en andere dienstverleners op gladde vloeren’, een ideetje waar Commissaris László Andor (Sociale Zaken) destijds mee op de proppen kwam. Toenmalig Commissievoorzitter José Manuel Barroso voorzag terecht een tsunami van vernietigende verhalen over deze betuttelende maatregel, maar moest niettemin hemel en aarde bewegen om Andor op andere gedachten te brengen. ‘Als Commissievoorzitter ben je nergens de baas over’, klaagde Barroso bij zijn opvolger Juncker.

Die pakt het dus anders aan door de Commissie hiërarchischer te modelleren. Er komen vicevoorzitters die als blokhoofd op het werk van hun collega’s toezien. Frans Timmermans wordt eerste vicevoorzitter en beheert de portefeuille Betere Regelgeving, een dodelijke naam voor een taak van levensbelang.

‘Hij controleert, monopoliseert en organiseert’

Selmayr is in zijn element. Niet eerder krijgt een kabinetschef zo veel ruimte en macht van zijn baas om het ambtelijk apparaat te reorganiseren. ‘Hij controleert, monopoliseert en organiseert. En dat doet hij uiterst effectief’, beaamt een ‘sherpa’ (politiek adviseur) van een premier. ‘Alle informatie liep via hem en hij wist precies wie waar mee bezig was. Het had voor ons totaal geen zin elders te gaan shoppen als je bij hem geen gehoor kreeg. Dat werd onmiddellijk afgeblokt.’

‘Selmayr was de sluiswachter’, zegt een betrokken Commissieambtenaar. ‘De Cel Selmayr’, beschrijft een ander de spilpositie van de kabinetschef. Met zijn kennis van de regels en procedures overklast hij iedereen. Maar dat werkt alleen door de onvoorwaardelijke rugdekking van Juncker. Dat is de man met de onmetelijke politieke ervaring, de oud-premier van Luxemburg en oud-Eurogroepvoorzitter die al decennia meedraait aan de Europese politieke top. Die zich toelegt op wat hij belangrijk vindt, het liefst EU-leiders bellend met zijn oude Nokia. Selmayr dirigeert de wettelijke en administratieve kant met militaire precisie.

Criticasters ontwaren hier het dna van zijn beide Duitse grootvaders, een brigadier-generaal en een luitenant. Anderen beschrijven Selmayrs werkwijze met een moderne metafoor: ‘Juncker was de politieke software, Selmayr de institutionele hardware.’

Selmayr ontkent dat hij zelf macht of invloed had. ‘Ik was de manager van zijn staf, van de Commissiemachinerie zo u wilt, maar Juncker gaf de politieke oriëntatie. Hij leerde van mij hoe de Commissie werkte, ik van hem hoe politiek wordt bedreven. Natuurlijk had ik eerder met politici gewerkt, maar nooit eerder met zo’n volbloed politicus al Juncker.’

Louter manager of niet, zijn ongekende dadendrang schrikt de ‘gewone’ Commissarissen af. Die klagen over hoe hun portefeuille door Selmayr wordt geplunderd. ‘Rücksichtslos’, zegt een ambtenaar over deze werkwijze. ‘Hij duwde alles en iedereen opzij. Alles moest wijken voor zijn baas.’ Hoewel ze hiërarchisch boven hem staan – Selmayr is een ambtenaar, zij zijn politici – durven Commissarissen nauwelijks aan te kloppen bij de Cel Martin, Junckers ‘portier’. Angst, wrok en frustratie vullen hun ogen, als ze daarover spreken. Ook nu nog. Sommige willen zijn naam überhaupt nooit meer horen.

Cultuur van angst

Dat ze zelfs niet zomaar bij Juncker kunnen binnenlopen, zit hen hoog. De voorzittersgang op de dertiende verdieping, waar Juncker en Selmayr hun kantoor hebben, is alleen toegankelijk met een aparte badge, net als dat onder Barroso het geval was overigens. Afspraken met Juncker verlopen via Selmayr.

‘Er heerste een cultuur van angst’, zegt een Commissieambtenaar een paar verdiepingen lager. ‘Commissarissen hadden het gevoel dat Selmayr als een pitbull in hun nek zat. Ja, hij was soms een klootzak maar tegelijkertijd zette hij het hele systeem in beweging. Dat waren velen niet gewend.’

Commissarissen klagen dat Selmayr ‘opstandig gedrag’ afstraft door belangrijke besluiten voor de vermeende lastpost op te houden. Timmermans is een van de weinigen die wel soms het gevecht met Selmayr aan is gegaan, net als Kristalina Georgieva, de Bulgaarse Commissaris voor personeel en budget. Zij vertrekt eind 2016 naar de Wereldbank, volgens Brusselse ambtenaren omdat ze genoeg heeft van Selmayrs ‘giftige’ invloed. Medewerkers van Selmayr stellen dat ze moest vertrekken vanwege compromitterende informatie van de Bulgaarse geheime dienst. Daar is echter nooit iets van gebleken.

EU-ambtenaren, ook zij die beslist geen Selmayrfan zijn, relativeren het geklaag van de Commissarissen. ‘Je hebt geen idee met wat voor prutsprobleempjes ze Juncker willen lastigvallen. Tot het type dienstauto aan toe’, zegt een van hen. Een ander wijst erop dat Commissarissen elke woensdag tijdens de wekelijkse collegevergadering zaken kunnen aankaarten. Dat Juncker altijd de gezamenlijke lunch bijwoonde na afloop van de vergadering. En dat er in de Commissie-Juncker nooit is gestemd, alles werd met consensus aangenomen.

‘Buiten klagen, binnen zwijgen. Sorry hoor, maar dan heb je als Commissaris niet veel moed en ruggengraat’, zegt een Commissieambtenaar.

30 seconden

Dat hij met Juncker de hoogste verdieping van het Berlaymont zou betrekken was een verrassing, ook voor Selmayr. Begin 2014 krijgt hij een telefoontje van Juncker. Selmayr is dan kabinetschef van Commissaris Vivianne Reding, hoewel Luxemburgse beslist geen vriend van Juncker. ‘Kun je mijn campagne leiden?’, vraagt Juncker. Die wil als Spitzenkandidat voor de christendemocraten Commissievoorzitter worden.

‘Meneer Juncker...’, begint Selmayr maar hij wordt direct afgekapt. ‘Noem me Jean-Claude.’ ‘Oké, Jean-Claude’, vervolgt Selmayr en legt uit dat hij nog nooit een verkiezingscampagne heeft gevoerd. Geeft niet, zegt Juncker. ‘Ik heb er heel veel gedaan, we doen het samen.’

Twee dagen later ontmoet hij Juncker in een Brussels hotel. Selmayr denkt dat het om een serieus sollicitatiegesprek gaat, twee uur lang, met meerdere kandidaten. Maar het gesprek duurt exact 30 seconden.

Dat hij ‘ja’ zei tegen een ongewis avontuur met Juncker – en een geplande vakantie met zijn vrouw afzegt – vloeit voort uit zijn jeugd. Selmayr bezoekt op zijn 15de met zijn grootvader begraafplaatsen van de Eerste en Tweede Wereldoorlog in Frankrijk. Hij is diep onder de indruk van die oceaan aan witte kruizen, zover het oog reikt. Hij hoort zijn grootvader zeggen: wij waren verantwoordelijk voor deze terreur, jullie moeten ervoor zorgen dat het nooit meer gebeurt. Zijn ouders zorgen ervoor dat hij een Franse penvriend krijgt en later een Poolse. Als Juncker later opmerkt dat eurosceptici er goed aan doen oorlogskerkhoven te bezoeken, valt dat goed bij Selmayr.

Zijn politieke band met Juncker ontstaat via de Duitse radio. De rechtenstudent Selmayr luistert gefascineerd hoe de (dan nog) premier van Luxemburg de Europese problemen uiteenzet. ‘Hij vormde een generatie van jonge Europeanen in Duitsland. Hij was Vader Europa, Vader Euro. Als die je dan vraagt voor hem te werken, kun je geen nee zeggen.’ Over zijn relatie met Juncker: ‘Vader en zoon is te veel eer voor mij, maar het typeert hoe ik naar hem opkeek. Elke minuut die ik voor hem gewerkt heb, voelde als een groot voorrecht.’

Wat Selmayr drijft, naast totale loyaliteit aan Juncker, zijn een absolute Europese overtuiging en Der Wille zur Macht, zeggen betrokkenen in Brussel. ‘Selmayr accepteert geen ‘nee’. Hij is in staat je een Porsche te verkopen ook al heb je het budget voor een Fiat Panda’, merkt een ambtenaar vol bewondering op. Zij was van de Panda’s.

Dijkdoorbraak 

De machtstandem Selmayr-Juncker begint in 2017 te ratelen. Eerst is er het beruchte ‘lek’ (meer een dijkdoorbraak) uit het besloten diner dat Juncker eind april dat jaar heeft met de toenmalige Britse premier Theresa May. May staat thuis onder zware politieke druk vanwege de Brexit, het diner in Downingstreet bepaalt mede haar overlevingskansen. Kort erna bericht de Duitse Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ) in geur en kleur – ‘Das desatröse Brexit-Dinner’ – over de zeer gespannen conversatie aan tafel, over de wanhoop van May, haar gebrek aan kennis over de Brexit en de opmerking van Juncker bij vertrek dat hij tien keer pessimistischer is dan bij aankomst.

De Britse pers explodeert, alle vingers wijzen naar Selmayr, al is het alleen al omdat die goede contacten heeft met de betrokken FAZ-journalist. ‘Niets was de Britse pers te dol’, zegt een ambtenaar. ‘Dat Selmayr Duitser is, paste heerlijk in de Britse cultuur met oorlogsseries als Colditz.’ Al snel circuleert een nepvideo op internet waarin gesuggereerd wordt dat Selmayr in het geheim Noord-Ierland (Brits grondgebied) met Ierland wil herenigen.

De regering in Londen ziet het lek als een strafexpeditie voor de Brexit en is furieus. In Brussel – toch wel wat gewend qua lekken – zijn diplomaten verbijsterd. Ze voorzien grote schade aan de toch al moeizame Brexitonderhandelingen.

Ook naaste collega’s van Selmayr zeggen dat ‘Martin wel het lek geweest moet zijn.’ De colonne gezworen Selmayrvijanden roert zich, openstaande rekeningen worden vereffend. Ruim twee jaar later straalt de vrolijkheid nog steeds uit hun ogen als ze erover praten. Wizzkid Martin is een probleem geworden, ook voor Juncker.

Feit is dat de beschuldigingen aan het adres van Selmayr nooit zijn hardgemaakt. Er was een intern onderzoek van de Commissie waaruit volgens betrokkenen blijkt dat hij niet de bron was. ‘Anders had hij zijn baan verloren’, zegt een van hen. ‘Het lek zat op politiek niveau, daarom had het geen gevolgen. De Commissie straft geen politici.’

Carrièresprong

De tweede ‘fatale blunder’ (dixit een directe collega) is de benoeming van Selmayr in februari 2018 tot secretaris-generaal (sg) van de Commissie. Niet dat iemand twijfelde aan zijn capaciteiten voor deze allerhoogste ambtelijke functie, integendeel. Maar het is de manier waarop hij naar de toppositie wordt gekatapulteerd: binnen tien minuten promoveert hij tijdens de Commissievergadering eerst van kabinetschef tot plaatsvervangend-sg en vervolgens tot sg. Door hemzelf georkestreerd, zeggen zijn critici. Geen van de Commissarissen maakt bezwaar, ze zijn overdonderd, de meesten wisten niet eens dat de functionerende sg (de Nederlander Alexander Italianer) weg zou gaan.

De pleuris breekt uit zodra de carrièresprong bekend wordt: boze ambtenaren, gefrustreerde collega’s, onthutste diplomaten en verbouwereerde Commissarissen die nu pas beseffen waarmee ze hebben ingestemd. Het Europees Parlement stookt het vreugdevuur van ongenoegen hoog op. Commissaris Günther Oettinger (personeelsbeleid) wordt ter verantwoording geroepen, de commentaren zijn vernietigend. De Europese Ombudsman concludeert maanden later dat er sprake was van ‘wanbestuur’.

Juncker reageert emotioneel. ‘Als hij weg moet, ga ik ook!’, waarschuwt hij de parlementariërs. Die binden in, maar de krassen op Selmayrs imago zijn diep en onuitwisbaar. Iedereen weet dat de dagen van de allerhoogste ambtenaar nu al zijn geteld.

‘Martin werd Icarus’, zegt een Commissieambtenaar, verwijzend naar de Griekse mythologische figuur die overmoedig met zijn wassen vleugels te dicht bij de zon vloog en neerstortte. ‘Hij heeft zichzelf vernietigd, verblind door de macht. Jammer, heel jammer. Ik ben er nog steeds triest over.’ Andere ambtenaren tonen minder mededogen. ‘Het was de arrogantie van de macht.’

Twee zonnen

Selmayr ziet de ophef als onderdeel van de smerige campagne tegen hem. Het was geen promotie, zegt hij: hij kreeg niet meer salaris, geen hogere rang en als kabinetschef van Juncker had hij meer invloed. Een medewerker wijst op de openbare notulen van de Commissievergadering een week na de omstreden benoeming, waarin Timmermans mede namens de andere Commissarissen uiterst vriendelijke woorden spreekt over Selmayr. Dat is politiek, zegt de medewerker. Altijd omhelzen en beste vrienden. ‘Het is een illusie te denken dat dankbaarheid in de politiek bestaat.’

Als de Duitse politicus Ursula von der Leyen in juli dit jaar door de regeringsleiders als Commissievoorzitter wordt aangewezen, weet Selmayr dat hij zijn koffers moet pakken. Niet alleen vanwege de ongeschreven regel dat de Commissievoorzitter en de secretaris-generaal niet dezelfde nationaliteit mogen hebben, maar ook vanwege het machtsevenwicht. ‘Er kunnen geen twee zonnen aan de hemel staan’, citeert een EU-ambassadeur een Chinees gezegde.

Daarnaast beseft Selmayr dat Von der Leyen nooit de goedkeuring van het Europees Parlement krijgt, als hij aanblijft. In zijn eerste gesprek met haar in Brussel zegt Selmayr dat ze zijn scalp krijgt als die nodig is om voorzitter te worden.

Eind juli stopt Selmayr als secretaris-generaal, niet eerder werd deze topbaan zo kort (17 maanden) door iemand vervuld. Tot 31 oktober is hij ‘speciaal adviseur voor Juncker’, op 1 november wordt hij hoofd van de Commissiedelegatie in Wenen. Hij zegt dat hij er minstens vijf jaar zal blijven.