Cultuur

Shamira maakte een documentaire over neonazi Constant Kusters

Ze volgde de leider van de NVU drie jaar lang. Het resultaat is vanavond te zien op tv.
shamira raphaela
Foto door Marwan Magroun

Drie jaar lang bevond regisseur Shamira Raphaëla (37) zich in het hol van de leeuw. Voor haar nieuwste VPRO-documentaire Ons Moederland volgde ze het leven van Constant Kusters, de leider van de extreemrechtse politieke partij de Nederlandse Volks-unie. De NVU doet mee aan verkiezingen, maar heeft landelijk nog nooit een zetel behaald. Toch zou je ze kunnen kennen, bijvoorbeeld van de ‘eigen volk eerst’-hooligans tijdens de azc-besprekingen in Steenbergen tijdens de vluchtelingencrisis van 2015.

Advertentie

De NVU pleit voor een totale immigratiestop, ‘Germaans-christelijke waarden’ en volgens de AIVD willen ze een eenpartijstelsel in Nederland naar nazi-Duits model. Het moge duidelijk zijn dat de Arubaans-Nederlandse Shamira zich in een wereld heeft gestort die eigenlijk uit is op haar vertrek. Maar dat weerhield de goedgemutste Gouden Kalf-winnares nergens van: ze mocht drie jaar lang vreselijk dicht bij Kusters en zijn familie komen. In de film zien we hem dan ook niet alleen maar als enge neonazi, maar ook als een vader die soep kookt. Vlak voor de première van Ons Moederland sprak ik Shamira over hoe ze het in godsnaam heeft volgehouden, wat de film teweeg moet brengen, en hoe de tegenstand die ze kreeg haar alleen maar meer motiveerde.

VICE: Hoi Shamira, waarom wilde je deze film maken?
Shamira: In mijn films volg ik altijd bad guys – mensen die op het eerste gezicht slecht zijn. Ik ben benieuwd naar de verschillende facetten van zo’n persoon. Ik geloof niet dat goed en kwaad twee losstaande begrippen zijn; ze zijn complementair. In mijn film Deal With It volg ik mijn vader en mijn broer, twee Antilliaanse criminelen. Gouden tanden, panty over je hoofd, erger kan niet in de ogen van sommige mensen. Daar heb ik licht op geschenen vanuit een menselijke blik. Dat format wilde ik omdraaien: wie is mijn grootste vijand? Dan kom je uit bij extreemrechts. Het idee voor de film ontstond in 2012, toen de zwartepietdiscussie net op gang kwam. Ik werkte destijds in Hilversum, en collega’s waar ik altijd leuk mee ging lunchen zeiden ineens dingen waarvan ik dacht: wat?! Zoals: “Ja, ze willen alleen maar vergoedingen voor het slavernijverleden, daar heb ik niks mee te maken.” Ik voelde me niet meer thuis hier, en omdat de politiek er destijds niet veel om leek te geven, wist ik dat ik deze documentaire moest maken.

Advertentie

Waarom wilde je specifiek Constant Kusters volgen?
Ik heb gewoon gezocht naar het grootste kwaad van extreemrechts in Nederland. Ik zat eerst ook nog aan Blood & Honour te denken, maar van Constant was er een video waarin te zien is hoe hij een verslaggever slaat, dus dat leek me een mooie uitdaging.

Ik geloof dat je een band met mensen kunt opbouwen, ook al sta je lijnrecht tegenover de denkbeelden van die persoon.

Voor de mensen die hem niet goed kennen, waar staat Constant Kusters voor?
Hij noemt zichzelf een volksnationalist, maar ik zou daar extreemrechtse nationalist van willen maken. Sommigen noemen hem een neonazi, maar zelf zegt hij dat niet meer te zijn. Ik denk dat dat ook verschoven is: joden staan niet meer op zijn agenda. Hij was heel erg anti-zionistisch en een voorstander van een Palestijnse staat, maar dat rijmt inmiddels niet meer met zijn xenofobie tegenover moslims en vluchtelingen. Maar goed, ‘gelukkig’ voor hem hebben we Zwarte Piet waar hij zich hard voor kan maken.

Hoe heb je hem benaderd? Ik gok dat ‘Hoi Constant, ik googelde ’s lands engste neonazi. Mag ik je drie jaar volgen?’ niet de manier was.
Haha, nee. Ik heb hem gewoon gebeld. Via telefoongesprekken heb ik langzaam zijn vertrouwen gewonnen. Ik geloof er sowieso in dat je een band met iemand kunt opbouwen, ook al sta je lijnrecht tegenover de denkbeelden van die persoon. Als ik een documentaire maak, sta ik daar niet als Shamira: ik ben een observant en ik houd gepaste afstand. Tijdens het filmproces heb ik één keer een boekje open gedaan in een radioshow. Twee dagen later stuurt Constant me een screenshot: “Ik ben net dit radio-interview aan het luisteren.” Hij was woest. Ik heb het uitgelegd: “Luister, jij zei twee weken geleden dat rassenvermenging je ergste nachtmerrie is. Hallo, dat ben ík.” Hij zei toen: “Maar dat gaat toch helemaal niet over jou? Jij bent anders!” Dat is natuurlijk wat je vaker hoort.

Advertentie
constant

Still uit Ons Moederland via VPRO

Je hebt hem overal gevolgd, van debatten en rally’s tot de geboorte van zijn kind. Wilde je eigenlijk wel overal bij zijn?
Ik heb hem gevolgd bij een paar extreemrechtse marsen waar hij in meeliep. Zeker in Rotterdam, mijn eigen stad, voelde ik me echt kwaad dat daar “eigen volk eerst!” werd gescandeerd. Het was zo eng om te zien hoe al die mensen opgezogen werden in zo’n groep. Maar ik heb bewust gekozen om niet te veel focus te leggen op marcheren met vlaggen. Die beelden ken je al, die staan op YouTube. Ik wilde juist dingen zien als barbecues in z’n achtertuin, hoe hij zich verhoudt tot z’n buurtbewoners en de relatie met zijn kinderen. Ondanks dat niet iedere partijgenoot in beeld wilde komen, waren er genoeg die het geen enkel probleem vonden om hiermee geassocieerd te worden. Een van hen hoor je bijvoorbeeld zeggen dat hij een stapje terug wil doen omdat hij meer tijd wil voor zijn functie als voetbalcoach. Het enge daaraan is dat hij blijkbaar geen werkgever heeft die een punt zou maken van zijn NVU-lidmaatschap.

Je bent zelf niet aan het woord in de documentaire, maar door de hele film zitten wel archiefbeelden van donkere, racistische bladzijden uit de Nederlandse geschiedenis. Vanwaar deze keuze?
Ik houd niet van films waarin de regisseur je heel erg stuurt en zegt waar je naar moet kijken en wat je moet vinden. Mijn kritiek zit daarom in de archiefbeelden. Ik wilde duiden wat Constant zegt en laten zien dat wat hij zegt niet nieuw is. Van een Hitlergroetende NSB-menigte in het Nederland van de jaren veertig tot huizen van gastarbeiders bij wie de ruiten werden ingegooid – dat is onze geschiedenis die we maar amper als geheel te zien krijgen. Mensen die zeggen dat ik hem een podium geef: ja, sure, maar ik duw hem er ook steeds weer van af. Als het goed is weet je al wat goed en fout is, dus waarom zou ik hem zo letterlijk aanvallen?

Advertentie

Het klinkt alsof je ook een beetje wil ontregelen.
Ik hou ervan om mindfucks toe te voegen aan mijn films – dat hetgeen je ziet niet strookt met je vooringenomen percepties. Een voorbeeld is de scène dat er Sinterklaas wordt gevierd in huize Kusters. Het is duidelijk gezellig en je wordt er misschien wel nostalgisch van, maar als je ziet hoe overdreven ze zich verkneukelen als de Zwarte Pieten binnenwandelen en je de reusachtige NVU-vlag in de woonkamer ziet hangen, bedenk je je toch dat het eigenlijk niet zo lieflijk is als het eruitziet. Dit is eigenlijk mijn ‘favoriete’ scène, omdat alles erin samenkomt. De daaropvolgende archiefbeelden waarin je ziet hoe de politie hardhandig Anti-Zwarte Piet demonstranten arresteert en Rutte daar nonchalant op reageert, maken het een wrang geheel. Tijdens de montage heb ik er ook weleens gefrustreerd bij moeten huilen.

Ik ga ervan uit dat de kijker zelf zijn morele kompas meeneemt.

In de film zie je Constant ook heel erg als family man: hij komt op voor z’n kinderen, organiseert feestjes, is een man van de buurt. Was Constant niet extreem gebaat bij door jou te worden gehumaniseerd? Ik moet denken aan het artikel A Voice Of Hatred van de New York Times , waarin een neonazi werd gepresenteerd als vriendelijke ‘guy next door’ . Na veel kritiek hebben ze dat artikel aangepast.
Voor mij is het simpel: ik drop dit en als jullie het niks vinden ga ik terug naar Aruba, ciao! Nee, even serieus: kunst moet schuren en op het randje zijn. Voel je maar ongemakkelijk, oncomfortabel en boos, ik maak geen Nieuwsuur. Dit zijn precies de emoties waar je vervolgens iets mee gaat doen. Natuurlijk zit de kritiek in die archiefbeelden, maar ik ga er ook van uit dat de kijker zelf zijn morele kompas meeneemt. Als straks blijkt dat heel rechts Nederland deze film omarmt, betekent het ook dat ik mijn punt heb gemaakt. Dan laat het zien hoe erg Nederland de verkeerde kant opgaat.

Advertentie

Zijn er niet sommige mensen die zo kwaadwillend zijn dat je ze geen podium moet willen geven?
In dit geval heb ik iemand gekozen die als nazi bestempeld wordt en zo ver van mij afstaat, maar hij is eigenlijk alleen maar een uitvergroting van wat de Nederlandse politiek domineert. Hij waant zich zo vrij en op z’n gemak in Nederland, en dat is volgens mij een grote waarschuwing voor de staat van ons land. Daarom moest ik hem hebben, want als je de dingen hoort die Constant zegt – en die je waarschijnlijk meteen afkeurt door de felheid en symboliek uit het Derde Rijk – en daar dan Rutte naast zet, is er qua inhoud amper een contrast. Sowieso moeten mensen in de kunstsector het lef hebben om ook de donkere kanten te laten zien. Waar ik me kwaad over kan maken, is dat toen ik een film maakte over mijn Antilliaanse vader die dealde in drugs, of de vermeende Liberiaanse oorlogsmisdadiger uit mijn vorige film, De waarheid over mijn vader, vroeg niemand mij: is dit ethisch wel oké? Waar is de andere kant? Waar zijn de goede Antillianen dan? Moet je een vermeend medeplichtige aan oorlogsmisdaden wel een podium geven?

Wat vind je ervan dat deze vragen nu wel komen?
Het geeft aan hoe moeilijk het is voor Nederlanders om in de spiegel te kijken. Bij het mega heftige verhaal over een Liberiaanse vader die mogelijk oorlogsmisdaden op zijn naam heeft staan, was de stemming: “Zó interessant, laten we bij het Nederlands Filmfestival nog even een wijntje drinken en erover napraten!” En nu, met hetzelfde recept maar dan over Nederlanders, is het een probleem. Ik ben een kunstenaar, geen journalist. Film is de ultieme tool om je even om te wentelen in het perspectief van een ander. Zitten daar grenzen aan? Ik vind dat we iedereen en alles moeten kunnen filmen en tot op zekere hoogte humaniseren. Daardoor kun je je met iemand identificeren. Als je dat niet doet, kun je de persoon niet begrijpen en ga je niet over jezelf nadenken. Dit is juist wat ik wil bereiken met mijn films, dat je naast het kijken naar de ander, ook over jezelf gaat nadenken.

Advertentie
Still

De Familie Kusters in Klederdracht. Stil uit Ons Moederland via VPRO

Was het moeilijk om deze film te maken?
Ik kreeg het in eerste instantie nergens verkocht. Ik hoorde steeds dat het niet relevant was, of te marginaal. Bijna alsof hij niet bestond. Inmiddels heeft de tijd me ingehaald en is het super relevant. Het is een beetje zoals met de politicus uit de jaren tachtig, Hans Janmaat, zeg maar de eerste Wilders van Nederland. Hij werd ook door de rest van de politiek en de media afgedaan als marginaal en irrelevant – je moest de man geen stem geven. Kijk waar we nu zijn met Wilders, Baudet en Rutte. Ik werd door de afwijzingen dus alleen maar meer aangemoedigd om de film te maken. Hoe meer tegenstand ik kreeg, hoe meer ik dacht: fuck jullie, ik ga het maken.

Je hebt ook zijn vrouw en kinderen gevolgd, hoe was dat?
Ze zijn erg lief voor me geweest, er werd voor me gekookt en de kinderen maakten tekeningen voor me. Zij zijn geen duivels, maar ze zijn wel de volgende generatie die bepaald gedachtegoed met de paplepel ingegoten krijgen.

Het sterkste moment uit de film vind ik wanneer zijn dochter huilend thuiskomt omdat ze op school is uitgescholden voor nazi, waarna haar moeder haar troost en zegt: “Wij zijn toch ook gewoon mensen?”
Ja, je zou verwachten dat ze het dan ook andersom zouden begrijpen. Eigenlijk kun je alles in deze film omdraaien, het is bijna zoals het negatief van een foto. De film begint ook met Constant die zegt dat de vijand niet buiten de poorten van Europa staat, maar al binnen is, en dat als we ons niet snel verenigen, heel Nederland naar de klote gaat. Dat had ik kunnen zeggen, maar dan omgekeerd. En het kind dat huilend thuiskomt, had ook een Surinaams kind kunnen zijn dat voor Zwarte Piet was uitgescholden.

Wat vindt Constant eigenlijk zelf van de film, inclusief archiefbeelden van NSB’ers en extreemrechts geweld?
Constant vindt de film geweldig, de scènes laten in zijn ogen een mooi beeld zien van wie hij is en hoe hij in het leven staat. Als hij had gezegd dat hij het verschrikkelijk vond, zou dat betekenen dat ik mijn werk niet goed heb gedaan. Ik was daar om hem in zijn kern te vatten. Maar dat hij de pijnlijke, kritische archiefbeelden van de Nederlandse geschiedenis, waarmee de film is doorsneden, ook mooi zou vinden, had ik niet verwacht. Dat is veelzeggend.

Ben je eigenlijk nog gebaat bij goed contact met hem?
Hij weet dit zelf ook, maar na de première is het contact klaar. Ik ben wel toe aan wat andere input wat betreft mijn sociale leven, haha. Een leuke date ofzo, in plaats van van een telefoon vol gezellige appjes van Constant over dat-ie bijvoorbeeld nieuwe schoenen heeft gekocht.

Wat wil je mensen meegeven met deze film?
Het is belangrijk om onze gezamenlijke geschiedenis te kennen. We wonen hier met z’n allen, maar niet iedereen heeft dezelfde afkomst. De generatie vóór ons ging uit van geschiedschrijving door overwinnaars. We hebben nu de kans om om het recht te trekken, want dit land is van ons allemaal. Daarvoor moet je weten hoe we hier met z’n allen zijn gekomen.

Dankjewel Shamira!

De documentaire Ons Moederland wordt op woensdag 4 december om 22.55 uur uitgezonden door de VPRO op NPO 2. Bekijk hier Shamira’s film De waarheid over mijn vader, die onlangs werd bekroond met een Gouden Kalf voor beste documentaire 2019.