De grootste vijand van de waarheid is polarisatie

In de Verenigde Staten zijn de eerste publieke hoorzittingen in de impeachmentprocedure tegen Donald Trump een feit. Of de president ook iets fout gedaan heeft, is nog niet voor iedereen een feit. Waar getuigenis X door de een als objectief en overweldigend bewijs wordt gezien, wordt die door de ander afgedaan als dunnetjes en politiek gemotiveerd.

Ideologie vertroebelt wat we als feiten zien. Ook Trump zelf blijft – tegen alle feiten in – overtuigd van corruptie bij de Bidens. Wat doet ideologie eigenlijk met wat we voor waar aanzien en wat niet? En hoe beïnvloedt ideologie de manier waarop we naar foute politici kijken?

Onwaarheden

Naar aanleiding van de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2016 is heel wat onderzoek uitgevoerd naar fake news en naar wie er meer vatbaar voor is om online onwaarheden te geloven en te verspreiden. Daarbij werd onder meer gekeken naar de invloed van ideologische overtuigingen. Onderzoek toonde eigenlijk aan dat vooral leeftijd een belangrijke factor is: los van of ze nu conservatief of progressief waren, 65-plussers verspreidden zeven keer zo vaak fake news dan 18- tot 29-jarigen. Ook leek het er even op dat ideologie een rol speelde: vooral conservatieven bleken fake news te verspreiden.

Toch moet die rol van ideologie wat genuanceerd worden. Het is ergens logisch dat conservatieven meer fake news verspreidden omdat er in die periode vooral conservatief fake news gecreëerd werd (met dank aan Rusland, of was het nu toch Oekraïne?).
Verder onderzoek nuanceert de invloed van ideologie op het verspreiden van fake news verder. Zo bepaalt het analytisch denkvermogen meer dan de politieke overtuiging of iemand vatbaar is voor onwaarheden. Of we fake news geloven, hangt dus meer af van de cognitieve inspanning die we leveren dan van de politieke strekking die we aanhangen. We zijn zelfs beter in staat om fake news te detecteren wanneer het onze eigen ideologie promoot dan wanneer het die van de tegenstander propageert.

Meer zien

Al beïnvloedt ideologie dan niet per se of we manifeste onwaarheden geloven, toch verandert ze wel degelijk hoe we naar de waarheid kijken. De Amerikaanse onderzoeker Dan Kahan liet proefpersonen naar video’s van een politiek protest kijken en vroeg hen om het gedrag van de actievoerders te documenteren. Wat proefpersonen meenden te zien hing sterk af van of het protest al dan niet strookte met de eigen politieke overtuiging.

Werd er verteld dat het om een antiabortusbetoging ging, dan observeerden liberale proefpersonen meer agressie bij de actievoerders dan conservatieve proefpersonen. Werd hetzelfde protest beschreven als een actie voor lhbt-rechten bij legerrekrutering, dan waren het juist de conservatieven die agressie en ontoelaatbaar gedrag begonnen te bespeuren.

Ook in de rechtbank blijkt ideologie te bepalen hoe rechters naar feiten kijken. Uit alle uitspraken verzameld tussen 1953 en 2014 blijkt dat de rechters van het Amerikaanse Hooggerechtshof vooral geneigd zijn om de vrije meningsuiting te beschermen van degenen die aanleunen bij hun eigen ideologie. Het is een beetje zoals supporters van twee clubs die naar eenzelfde overtreding kijken: voor de ene helft is het een donkerrode kaart, voor de andere helft is er niets aan de hand.

Misdaad

Onze blik op feiten mag dan verschillen van die van onze ideologische tegenstanders, toch zou je verwachten dat we het roerend eens worden zodra het ergste feit der feiten bewezen wordt: de misdaad. Jammer genoeg zijn we ook dan niet even neutraal. Eerst en vooral dit: alle partijsupporters die anders gehoopt hadden ten spijt kent corruptie geen duidelijke partijgrenzen. Of je nu links of rechts lult, zakken worden wel gevuld.

Toch zijn er interessante studies naar stemgedrag die tonen dat ideologische verschillen wel bepalen hoe tolerant we zijn voor de fouten van onze politici. Het venijn zit hem echter vooral in de uiteinden van het politieke spectrum. Vooral aanhangers van extreme ideologieën, links of rechts, zijn geneigd om corruptie van hun roergangers door de vingers te zien. Zij zien namelijk minder alternatieven in het politieke landschap, terwijl de minder extreme stemmers meer opties zien en eerder durven switchen.

En daar maakt de grootste vijand van de waarheid zich bekend: polarisatie. Als je je aanhangers kunt wijsmaken dat er geen alternatieven zijn, kun je met veel wegkomen. Zelfs als de feiten duidelijk zijn.

De Gedragscolumn wordt geschreven door gedragswetenschappers en reflecteert op het nieuws. Pieter Desmet is als universitair hoofddocent in Behavioural Law and Economics verbonden aan de Rechtenfaculteit van de Erasmus Universiteit Rotterdam.