Politicoloog Cas Mudde waarschuwt voor het normaliseren van radicaal rechts

De tijd van de ‘kleinburger’ en de ‘boze burger’ is voorbij; het tijdperk van de ­‘gewelddadige burger’ is aangebroken. De gewelddadige burger laat het niet langer bij woorden, maar laat zijn agressie de vrije loop als hij politiek of cultureel zijn zin niet krijgt. Dat kan bij een boerenprotest tegen het stikstofbeleid zijn, maar ook bij een sinterklaasviering die naar de smaak van de gewelddadige burger niet traditioneel genoeg wordt gevierd.

Zo luidt althans een theorie van Cas Mudde (52), vermaard politiek wetenschapper en extreemrechtskenner. Hoe we in het tijdperk van de gewelddadige burger zijn terechtgekomen? Volgens Mudde is dit het gevolg van de ‘normalisering’ van een radicaal rechts-populisme waarin etnische en religieuze minderheden worden voorgesteld als een acuut gevaar voor de Nederlandse identiteit en waarden. Schuldig aan die normalisering zijn de politieke en journalistieke mainstream die de afgelopen twintig jaar steeds verder zijn gaan mee­buigen met radicaalrechtse xenofobie.

Het is een these die Mudde verder heeft uitgewerkt in een nieuw boek, The Far Right Today. De geboren Nederlander Mudde, die lesgeeft aan de Universiteit van Georgia in Amerika en een reeks publicaties over populisme in The Guardian op zijn naam heeft staan, schetst in dit werk hoe radicaal rechts-populistisch gedachtengoed door normalisering ­wereldwijd aan invloed heeft gewonnen, en in sommige landen – VS, India, Brazilië –zelfs aan de knoppen draait. 

In Nederland ziet Mudde dit normaliseringsproces vooral in de manier waarop een radicaal rechtse partij als ­Forum voor Democratie wordt voorgesteld: als doodnormale beweging met standpunten die niet verworpen, maar serieus moeten worden genomen. Ideeën die vroeger direct de kop in zouden zijn gedrukt, hebben hierdoor de kans gekregen het maatschappelijk ­debat te bepalen.

Om verwarring te voorkomen: met ­radicaal rechts-populisme bedoelt Mudde iets anders dan het extreem-rechtse gedachtegoed dat onder meer in neo­nazistische hoeken te vinden is.

‘Het belangrijkste verschil zit hem in de waardering van de democratie’, zegt Mudde via Skype. ‘Extreem-rechts is in de kern anti-democratisch omdat het vindt dat het volk niet haar eigen leiders mag kiezen, maar geleid moet worden door één sterke, autoritaire man. Radicaal rechts gelooft wél in de democratie. Zij vinden wel dat bepaalde aspecten van de democratie, zoals minderhedenrechten en onderdelen van de rechtstaat, ­ondergeschikt zijn aan de wensen van de meerderheid.’

Een ander belangrijk verschil tussen extreem-rechts en radicaal rechts betreft het vrouwbeeld, waarover later meer.

Dat reguliere partijen en de media zich überhaupt iets aantrekken van radicaal rechtse facties is opmerkelijk gezien hun relatief geringe electoraal gewicht, stelt Mudde. In zijn boek haalt de politiek wetenschapper onderzoek aan waaruit blijkt dat in het afgelopen ­decennium radicaal rechtse partijen in ­Europa zelden meer dan 10 procent van de stemmen binnenhaalden.

‘In sommige landen worden radicaal rechtse partijen nog altijd buiten regeringscoalities gehouden. Bijvoorbeeld de PVV in Nederland. Tegelijkertijd worden uiterst rechtse opvattingen, zoals het idee dat de islam een bedreiging voor de nationale identiteit en veiligheid vormt, ook door mainstream­partijen gehuldigd. Premier Rutte is daarvan het perfecte voorbeeld. Hij is misschien zelf geen radicale rechts-­populist, maar hij verspreidt, weliswaar in een lichtere vorm, wel hun frames over de islam.’

Hoe verklaart u de ‘normalisering’ van radicaal rechts-populisme?

‘Ten eerste komt het door 9/11 en de interpretatie daarvan. Sindsdien hebben we het alleen nog maar over de islam en hoe die een gevaar vormt voor onze identiteit en veiligheid. 

‘Ten tweede heeft de normalisering te maken met een ideologisch vacuüm bij de mainstreampartijen. Zowel centrum-links als centrum-rechts zijn in de loop der jaren verworden tot neoliberale partijen zonder ideologie. Zij hadden niet alleen steeds minder te zeggen over sociaal-economische thema’s, maar ook over de sociaal-culturele. In dat ideologisch gat zijn radicaal rechtse partijen gesprongen met hun frame dat de islam een probleem is. Andere partijen zijn dat frame vervolgens gaan overnemen omdat ze geen eigen ideologische overtuigingen meer hebben.

U noemt dit proces een normalisering van radicaal rechts gedachtengoed. Kun je ook niet zeggen dat er in de afgelopen jaren hier en daar een correctie heeft plaatsgevonden op de al te roze bril waarmee vroeger naar de islam en migratie werd gekeken?

‘Ik denk dat je in Nederland wat dat betreft inmiddels wel kunt spreken van overcompensatie voor die roze bril. Dat is ook helemaal in lijn met wat Nederland in essentie is: een ultiem consensusland waar nooit een fundamenteel gesprek wordt gevoerd. In de jaren ­tachtig en negentig zei iedereen dat migratie en multiculturalisme onverdeeld goed waren. Nu zegt iedereen dat het met alles slecht gaat en de multiculturele samenleving mislukt is.’

Is het debat hierover niet iets genuanceerder? Tegenover de stemmen die vinden dat het allemaal mislukt is, staan toch ook de stemmen die een milder geluid laten horen over de islam en migratie?

‘In Nederland is het zo dat als je een nuchtere kijk hebt op migratie je algauw wordt afgeschilderd als een ideologische fanaticus; dat overkomt bijvoorbeeld migratiespecialist Leo Lucassen. Terwijl hij alleen maar aantoont dat migratie al heel oud is en dat het overgrote deel van de migranten goed is geïntegreerd. Maar als je dat zegt, word je weggezet als een idioot. Dat wil overigens helemaal niet zeggen dat we daarom blind moeten zijn voor bepaalde problemen met de islam of migratie, maar die moeten wel nuchter en met feiten worden bediscussieerd.’

Nog even over die normalisering: in uw boek haalt u enkele liberale media aan die door middel van opiniestukken en columnisten radicaal rechts gedachtengoed zouden hebben genormaliseerd. U schaart ook de Volkskrant in dat rijtje. Kunt u voorbeelden geven van die normalisering door de Volkskrant?

‘Daarmee doel ik op enkele columnisten die geregeld islamofobe dingen schrijven en ingezonden stukken die immigratie problematiseren. Concrete voorbeelden wil ik niet geven, want dan zou ik met namen en specifieke quotes moeten komen. Geloof me, het zou me echt geen moeite kosten om er zo tien op te noemen.’

Helaas staan die niet in uw boek.

‘Nee, het boek gaat over de hele wereld, dus om nu alleen voorbeelden aan te ­halen uit de Volkskrant. Kijk, ik zeg niet dat de Volkskrant radicaal rechts is, ik zeg alleen dat de krant meehelpt radicaal rechtse visies mainstream te maken. ­Uiteraard moet je berichten over radicaal rechts-populisme, maar als krant die in de liberale democratie gelooft, hoef je het geen podium te bieden.’

De columns en ingezonden stukken die volgens u radicaal rechts-populisme normaliseren, concurreren toch ook met stukken in de krant die daar recht tegenin gaan? Leo Lucassen, bijvoorbeeld, is regelmatig op deze pagina’s te vinden.

‘Nogmaals, ik zeg niet dat de Volkskrant vergelijkbaar is met De Telegraaf. Maar ik las de Volkskrant ook al in de jaren tachtig en negentig en veel van de dingen die je tegenwoordig wel leest, al is het misschien in de minderheid, die las je toen niet. Het is een duidelijke verschuiving.’

Diverse media, waaronder de Volkskrant, publiceerden de afgelopen jaren artikelen waarin een link werd gelegd tussen radicaal rechts-populisme en alt-right, een extreem-rechtse beweging die om wit superioriteitsdenken draait. In die artikelen vielen vaak de namen van ­Donald Trump, die geregeld een account uit de alt-righthoek retweet, en die van Thierry Baudet, die alt-righttermen als ‘boreaal’ en ‘homeopathische verdunning’ bezigt. Mudde wuift de relatie weg en beschouwt de aandacht ervoor als een overdreven mediafixatie. 

Volgens Mudde is alt-right uiteindelijk een krachteloos verschijnsel dat ­bovendien afleidt van een serieuzer probleem: de wereldwijde opmars van het radicaal rechts-populisme richting de machtscentra. Waarom je druk maken over een marginaal groepje terwijl het Witte Huis wordt bewoond door een uitgesproken radicaal rechtse politicus die in zijn eentje prima in staat blijkt om de vreemdelingenhaat tot ongekende hoogte op te poken en te normaliseren?

‘Over het algemeen bestaat de alt-right-beweging vooral uit mensen met een socialemediaprésence die geen hond op straat kunnen krijgen. Dat wil niet betekenen dat ze geen negatieve invloed kunnen hebben via het internet maar als politieke macht zijn ze relatief bescheiden. Voor zover ik weet, is het nog nooit gebeurd dat Donald Trump of Thierry Baudet van standpunt is veranderd, of er een heeft ingenomen, naar aanleiding van wat zij bij de alt-right hebben gelezen.’

Wat volgens Mudde wel meer aandacht verdient is het agressieve seksisme dat op het internet is ontstaan en dat vat heeft gekregen op radicaal rechtse partijen. Verspreider hiervan is de zogenaamde men’s rights movement die ageert tegen de vermeende maatschappelijke dominantie van vrouwen. Deze mannenrechtenbeweging heeft op internet een vrouwbeeld gecreëerd dat anders is dan het vrouwbeeld dat altijd heeft gedomineerd binnen rechts.

‘Het dominante beeld stelde de vrouw voor als een puur en maagdelijk wezen dat moet worden beschermd tegen woeste vreemdelingen. De vrouw werd nog op een voetstuk geplaatst. De ­mannenrechtenbeweging heeft een ­vijandiger beeld van de vrouw. Je ziet dit agressieve seksisme bijvoorbeeld terug bij Thierry Baudet die gelooft dat ‘de vrouwtjes’ een sterke man nodig hebben die zegt wat ze eigenlijk vinden van dingen. Dat komt echt via het internet en volgens mij onderschatten we dat nog. 

‘De vrouw is bij hen niet langer zwak of puur; de vrouw is een feminazi (scheldwoord voor feministen, red.) die de man overheerst met haar seksualiteit en ­politieke correctheid. Terwijl de vrouw er eigenlijk moet zijn voor de mannelijke seksualiteit; ze moet altijd beschikbaar zijn. Het feit dat vrouwen hun eigen seksualiteit bepalen wordt gezien als slecht en bedreigend.’

Waar komt die agressie vandaan?

‘Ik denk dat het deels een reflectie is van hoe jongemannen tegenwoordig opgroeien, met veel assertieve vrouwen om zich heen, die over het algemeen maatschappelijk ook veel succesvoller zijn. Dat is ook een van de redenen waarom je zoveel mannelijke studenten ziet bij ­Forum voor Democratie. Zij behoren tot de eerste generatie jongemannen die worden geconfronteerd met een soort achtergestelde minderheidspositie.’

Hoewel ze nu het tij mee hebben, is de dominantie van de radicale rechts-populisten en de seksistische ‘gewelddadige burgers’ niet voor eeuwig, gelooft Mudde. Grote spelbederver zijn de ­onvermijdelijke demografische ontwikkelingen die op komst zijn en die van ­Europa een etnisch en religieus divers continent zullen maken.

‘De komende tien jaar zullen radicale rechts-populistische partijen rond de 10 en 15 procent van de stemmen blijven binnenhalen. Maar hun invloed zal ­minder groot worden. Nu hebben de thema’s die zij aankaarten nog urgentie en kunnen ze waarschuwen dat de moslims op het punt staan de boel over te ­nemen. Maar straks is er overal meer ­diversiteit en wordt dat het nieuwe ­normaal dat xenofoben hebben te accepteren. Niet dat ze er blij mee zullen zijn, maar veranderen kunnen ze het dan niet meer.’

En dan breekt de ban die radicaal rechts heeft op de mainstream- partijen en -media?

‘Ja, een partij die in deze omstandigheden diversiteit niet als een gegeven beschouwt, zal niet als een realistische partij worden beschouwd.’