‘Veel autoritaire staten zijn intern juist zwak’

Het is volgens Thomas Carothers niets minder dan „een tragedie” dat de Verenigde Staten door toedoen van president Trump hun positie hebben verloren als een baken van democratie in de wereld. „Voorheen keken democratische activisten naar de VS voor steun”, zegt Carothers, die al jaren het democratische gehalte van de wereld onderzoekt. „Nu kijken autoritaire leiders naar het Witte Huis in de hoop op steun. Ik ben echt kwaad als ik door Washington loop.”

Carothers, werkzaam bij de Amerikaanse denktank Carnegie Endowment, was vorige week in Den Haag om Tweede Kamerleden en het ministerie van Buitenlandse Zaken te waarschuwen voor een sluipend proces van uitholling van de democratie in veel landen. Ook besprak hij mogelijkheden om een kentering tot stand te brengen.

Volgens Carothers voelen autoritaire leiders dat ze het tij mee hebben. Hij wijst op landen als India, Brazilië en Zuid-Afrika, relatief jonge democratieën die een moeilijke periode doormaken van stagnatie of zelfs teruggang. Tegelijk kampen westerse staten met populistische stromingen die democratie openlijk ter discussie stellen. En intussen stellen autoritaire leiders zich steeds assertiever op, niet alleen in Rusland en China maar ook in Saoedi-Arabië en Turkije.

Carothers is de eerste om toe te geven dat democratieën voortdurend ontwikkelen en nooit af zijn. „Democratie betekent weinig anders dan: een permanente worsteling. Het is nooit een gegeven.”

Ondanks alle kritiek blijft democratie in zijn ogen een superieure regeringsvorm. „We moeten niet nederig doen over democratie. De top vijftig van landen die het hoogst op de human development index staan en in staat zijn goed onderwijs en goede zorg te leveren, zijn – afgezien van Singapore en wat olieproducerende landen – allemaal liberale democratieën. Daar hebben mensen een beter leven.”

Kunt u beschrijven hoe dat gaat, de uitholling van de democratie?

„Het tijdperk van de bloedige coup waarna de autocraat via de tv de natie toesprak, is voorbij. Nu gaat het trager, slimmer, het langzaam uithollen van de democratie. De Hongaarse premier Orbán, een gewiekste, strategisch opererende autocraat, laat zien hoe je nu een democratie onderuit haalt. Bij hem kunnen we echt spreken van een volledig geïntegreerde strategie. Niet voor niets is Orbán een held bij leiders met gelijksoortige neigingen. Autocraten leren van elkaar.”

Hoe ging Orbán dan te werk?

„Je begint met een verhaal waarbij je democratie voortdurend associeert met iets negatiefs, zoals de financiële crisis. Je zegt dat we aan het eind van het democratische tijdperk leven. Daarna begin je de democratie te verstikken, elke dag een beetje meer. Eén voor één isoleer je de instituties en ondermijn je ze vervolgens, te beginnen met de gerechtshoven. Je stuurt rechters met pensioen en benoemt rechters die je trouw zijn. Je laat je getrouwen alle democratische overheidsinstituties infiltreren, zoals het bureau voor statistiek en de belastingdienst. Via je zakenvriendjes neem je de media over. Daarna begin je de culturele instituties aan te vallen, theaterdirecteuren te ontslaan. Je gebruikt extreemrechts als dreigement en chantagemiddel: ik ben niet zo erg, kijk uit, anders krijg je hen! Je gebruikt de EU als boksbal. Je schildert Europa af als de vijand. Ondertussen melk je Brussel leeg voor landbouw- en andere subsidies die je dan weer kunt gebruiken voor je schurkenvriendjes. Knoop extra banden aan met China, zodat je de EU kunt laten zien: jullie vinden me misschien niet goed, maar ik heb keuzes.”

Wat betekent het isolationisme van de VS op dit moment voor democratieën elders in de wereld?

„Het is niet zo dat Amerikaanse diplomatieke inspanningen en democratiseringsprogramma’s in een keer verdwenen zijn. Maar de president is toch het gezicht van de natie en de wereldleiders over wie hij enthousiast wordt, zijn allemaal autocraten. De leiders die hij als hinderlijk ervaart, zijn bondskanselier Merkel en andere Europese bondgenoten van de VS.

„Meteen al toen hij kandidaat was, had hij een ontmoeting met de Egyptische leider, president Sisi, en hij vond het een geweldige man. Toen hij in Helsinki op een podium stond met president Poetin en een sneer uitdeelde aan de aanwezige journalisten – het effect van zo’n uitspraak is zó schadelijk. Dat hij zegt dat Erdogan geweldig werk doet, zijn enthousiasme voor Saoedi-Arabië en zijn onwil te erkennen dat de kroonprins achter de moord op Jamal Khashoggi zit – zo kan ik nog wel even doorgaan.”

Toch ziet u geen reden tot paniek?

„De patiënt heeft koorts, maar zijn toestand heeft zich min of meer gestabiliseerd en hij zal zeker overleven. Jonge democratieën hebben een stormachtige ontwikkeling doorgemaakt, dus het is niet verbazingwekkend als het af en toe wat minder gaat. De westerse democratieën zijn voldoende veerkrachtig om de aanvallen af te wenden. Zelfs de VS waar momenteel een leider zit die duidelijk autoritaire trekken heeft, zullen zijn regeerperiode overleven. In Italië is populistisch rechts buitenspel gezet, in Frankrijk zit een centristische regering en in Griekenland lijkt extreem rechts over zijn hoogtepunt heen. Het Verenigd Koninkrijk verkeert in shock over de Brexit maar de democratie zal overleven.”

Is wat we nu zien uitzonderlijk of is democratisering altijd een kwestie van eb en vloed?

„Bij nieuwe democratieën is er eerst vaak sprake van een soort wittebroodsweken. Bevolkingen zijn dan genegen slechtere regeringen te verdragen. Maar na twintig, dertig jaar beginnen ze hogere eisen te stellen. Zuid-Afrika is een goed voorbeeld. Het ANC heeft zich in de macht genesteld, nu zijn mensen de systematische corruptie en het inlijven van de staat voor eigen doeleinden beu. Dan krijg je een crisis. Dat is wat we nu zien: het ouder worden van nieuwe democratieën, en in het Westen democratische desillusie door een combinatie van langzame groei in combinatie met sociale verandering en de toevloed van migranten.

Maar rukken autoritaire leiders niet op?

„Het verhaal dat autocraten overal aan de winnende hand zijn is te simplistisch. Veel autoritaire staten die zich nu zo krachtig profileren zijn intern juist zwak, zoals Poetins Rusland of Bolsonaro’s Brazilië. Maar Rusland wordt slecht bestuurd. Poetin treedt krachtig op naar buiten toe, maar dat kan niet verhullen dat zijn regime geen greep heeft op de grote problemen van het land. Hij probeert bewust democratieën aan het wankelen te brengen om zo zijn eigen veiligheid te vergroten. Dat is heel kwalijk.”

En ziet u ook landen met een hoopgevende trend?

„Het goede nieuws is dat Indonesië, het grootste moslimland ter wereld, een even jonge als veerkrachtige democratie heeft. Ethiopië, een van de grootste landen in Afrika, is het pad naar democratie ingeslagen. De ontwikkelingen in Soedan. Algerije, Maleisië, Gambia en Armenië waar de autoritaire regering is gevallen, zijn eveneens verrassend. En dan is het nog zeer hoopvol dat burgers ook elders, zoals in Irak en Libanon, momenteel op grote schaal protesteren, dat ze meer eisen stellen aan hun politici. Het is heel goed dat burgers meer rechten eisen.”

Kunt u een voorbeeld geven van een land waar Nederland of de EU verschil gemaakt hebben?

„Tunesië heeft met Europese hulp zijn parlementaire democratie mede overeind gehouden. Het is nog altijd erg fragiel en het wordt omringd door ondemocratische landen. Het is erg sterk dat autocratie daar niet omarmd is. Ook democratieën kunnen van elkaar leren. Dat gebeurt ook, al valt het minder op. Maar het is bijvoorbeeld enorm hoe de politieke participatie van vrouwen in Afrika en Azië is toegenomen. In Afrikaanse landen zitten nu meer vrouwen in het parlement dan in de VS. Ook als je kijkt naar de rechten van minderheden en gehandicapten is er veel verbeterd.”

En een land dat het Westen heeft laten zitten?

„Egypte. Daar hebben de demonstranten met veel moed en volharding president Mubarak weggejaagd, het land was woedend op het systeem dat ze hadden. Maar in het vacuüm daarna hebben we niets gedaan en nu zit Sisi er. Ons excuus was: er moet daar stabiliteit zijn, zie Libië. Maar als zo’n democratie zonder instituties zit en het dan explodeert, zit je met de brokken. In Indonesië is er altijd steun geweest voor mensenrechtenactivisten en pleitbezorgers voor democratie terwijl Soeharto nog aan de macht was. Dat heeft de overgang naar democratie later vergemakkelijkt. Je moet niet wachten met steun tot zo’n regime in elkaar stort.”

En Nederland?

„Nederland staat nog altijd bekend als een land dat democratie en mensenrechten serieus neemt, in eigen land en in het buitenland. Maar het kan veel meer doen. Nu de VS en ook het VK het door interne problemen laten afweten ligt er terrein braak. Landen als Nederland of Canada die van goede wil zijn, zouden veel meer kunnen doen. Zweden geeft het goede voorbeeld. Daar heeft de regering onlangs besloten dat al het buitenlandbeleid in het teken moet staan van democratie en democratisering. Er is ook geld voor beschikbaar gesteld. Zij doen geen stapje terug, zij doen er een schepje bovenop. Als het huis in brand staat, moet je blussen. Niet langs de zijlijn toekijken.”