Vrienden en vijanden: Frankrijk verliest heel veel bij de Brexit

Hij had de Britten nooit vergeven dat ze de oorlog hadden gewonnen. Dat concludeerde premier Harold Macmillan nadat Charles de Gaulle in 1963 voor de eerste keer zijn veto had uitgesproken over de poging van het Verenigd Koninkrijk om tot de toenmalige gemeenschappelijke markt toe te treden. Of hij nu gelijk had of niet, alleen al die inschatting door de Britse premier van de motieven van de Franse president weerspiegelde de blijvende rivaliteit tussen beide landen. Misschien zijn ze wel voor altijd veroordeeld om vriend en vijand tegelijk te zijn.

„We zullen de Britten missen”, zegt een oude Franse diplomaat over hun vertrek uit de EU. Het respect is wederzijds. Deze diplomaten zijn van dezelfde kostbare intellectuele snit. Maar in het Élysée lijkt Emmanuel Macron zijn geduld te hebben verloren. De verlammende Brexit heeft te veel van zijn verdraagzaamheid gevergd. De president wil dat de jongste verlenging van artikel 50 – tot 31 januari – ook de laatste is.

Zijn ergernis is begrijpelijk. De Brexit was een Brits besluit dat niet alleen het VK heeft geschaad, maar ook aanzienlijke kosten voor de andere 27 EU-staten met zich mee heeft gebracht. Maar hoe zeer Macron ook in zijn recht staat, het is niet bepaald duidelijk welk doel zijn frustratie dient. Wat is zijn plan als de Britse verkiezingen van volgende maand de impasse niet doorbreken? Een volk dat voor de wel heel naargeestige keuze staat om Boris Johnson weer als premier te kiezen of Labour-leider Jeremy Corbyn te steunen, zou weleens de collectieve wijsheid kunnen vinden geen van beiden aan een meerderheid te helpen.

Onbesliste verkiezingen

Het zou raar zijn als de EU zou reageren door het VK eruit te gooien. Wie zou iets winnen bij een wanordelijke Brexit? Donald Tusk, de bedachtzame scheidende voorzitter van de Europese Raad, waarschuwt voor een verbitterde breuk. Het VK en de EU moeten ook na de Brexit met elkaar samenleven. Ook bestaat de mogelijkheid – maar niet meer dan dat – dat onbesliste verkiezingen de Britten de kans bieden om zich nog te bedenken [in een tweede referendum].

Ik vermoed dat Macrons boosheid voortkomt uit een diepere onvrede. De president is een van die zeldzame politici die risico’s nemen om het politieke klimaat te veranderen. Hij heeft ideeën voor Europa waarvan er vele verstandig zijn. In de rest van de EU ziet hij een verzameling leiders wier eerste neiging is om te vluchten.

Lees ook Hallo, hallo mevrouw Merkel! Bent u daar nog?

Voordat Macron het Élysée betrad, betreurde Berlijn de afwezigheid van een geloofwaardige partner in Parijs. Nu ze er wel een hebben, is de ambitie van Angela Merkel om in de nadagen van haar kanselierschap een rustig leven te leiden. Duitsland knikt nog steeds in de richting van Europa en gaf deze week te kennen zijn verzet tegen een door Frankrijk gesteunde bankenunie in de eurozone te zullen afzwakken. Maar niets mag de Duitse kiezers al te zeer verontrusten.

Emotionele intelligentie

Dat is misschien lastig, maar Brexit is niet de verklaring voor Merkels weigering om een substantieel budget voor de eurozone te creëren. Noch voor het falen van de Duitse politici van links tot rechts om de kiezers te confronteren met de ongemakkelijke waarheid dat zij de grote winnaars van de Europese integratie zijn.

Evenmin kan de ellende met de Brexit worden toegeschreven aan het geklaag dat in alle Europese hoofdsteden te horen is over de heerszuchtige houding van Macron. De president is een onbescheiden man. Misschien heeft hij iets geleerd van de problemen die hij in heel Frankrijk met de protesten van de gele hesjes heeft gehad. Emotionele intelligentie heeft haar nut.

Mogelijk, maar dat is pure speculatie, is zijn opvliegendheid een teken van iets anders: een heimelijk inzicht dat sommigen zich dan over de tegenslagen van het VK mogen verkneukelen, maar dat Frankrijk misschien wel de grootste Brexit-verliezer van de EU27 is.

Tientallen jaren hebben de regeringen in Londen allerlei diplomatieke chicanes ingezet om zich tussen Parijs en Berlijn te dringen. Een enkele keer, vanuit het principe ‘if you can’t beat them, join them’, hebben ze het idee gesteund van een informele trilaterale leiding in plaats van de Frans-Duitse as. Die pogingen zijn weliswaar mislukt, maar de Britse aanwezigheid in de EU bracht op zichzelf al een element van evenwicht met zich mee. Na de Brexit zal de unie er heel anders uitzien en heel anders aanvoelen. En vooral zal de machtsongelijkheid tussen Berlijn en Parijs hardhandig worden blootgelegd.

Lees ook De NAVO ‘hersendood’? Voor Duitsland is dat geen optie

Als enige van de grote EU-landen hebben het VK en Frankrijk mondiale perspectieven en belangen. Ze hebben een omvangrijke en inzetbare strijdmacht. Door hun geschiedenis bezitten ze een nationaal temperament waarbij ze zich gemakkelijk ver buiten hun eigen grenzen wagen. Frankrijk kan veel met de andere EU-partners doen om de Europese defensie te verbeteren. Maar Frankrijk kan niets serieus uitrichten zonder de Britten.

Tegen Trump aankruipen

Door de Brexit zal het VK economisch verzwakken. De verleiding zal bestaan om zich naar binnen te keren. Dan is Frankrijk de verliezer. Beide landen zitten in hetzelfde lekkende schuitje – waarin ze uit alle macht proberen hun aanspraken op een mondiale rol te behouden, tegen de claims van opkomende landen in en ondanks de voortdurende druk op hun nationale defensiebegroting. Hun permanente zetel in de VN-Veiligheidsraad heeft iets anachronistisch. Als het VK nu ten gevolge van de Brexit overboord valt, zal het Frankrijk des te harder vallen om het schuitje drijvende te houden.

Macron lokt graag de vergelijking uit tussen zijn eigen leiderschap en dat van De Gaulle. En het is zeker waar dat het besluit van de generaal om een veto uit te spreken nu van een vooruitziende blik lijkt te getuigen. Het VK zou op zijn best altijd een halfhartige Europeaan blijven, altijd bang om zijn betrekkingen met de VS in gevaar te brengen, verklaarde De Gaulle in januari 1963. En zo is het ook gebleken, zouden we kunnen zeggen, als we Boris Johnson tegen Donald Trump zien aankruipen.

Maar Macron zou ook kunnen bedenken dat het beeld van De Gaulle van een verenigd Europa onder leiding van Frankrijk en gelijkwaardig aan de VS eveneens op een grote teleurstelling is uitgelopen. Op een bepaald moment, als de verbittering is verdwenen en de Britten weer een helder hoofd hebben, zullen het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk een manier moeten vinden om weer gewoon met elkaar om te gaan. Geduld zou dan worden terugbetaald.