Het is 2 november 2004 als regisseur en columnist Theo van Gogh door de Linnaeusstraat in Amsterdam fietst en wordt vermoord door Mohammed B. Wat is vijftien jaar later de impact van die moord op de samenleving?
"Wij verloren met de moord onze onschuld", zegt Ahmed Marcouch, nu burgemeester van Arnhem. Hij werkte als coördinator Jeugd en Veiligheid in het Amsterdamse stadsdeel Oost toen hij die bewuste dinsdagmorgen hoorde dat Van Gogh was vermoord. Zijn eerste reactie was ongeloof. "Ik zei: 'doe niet zo flauw'." Maar al snel daalde de ernst van de situatie bij hem in.
Diepe schok
Willem de Haan, emeritus hoogleraar criminologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, hield zich bezig met de impact op de samenleving. Hij schreef drie jaar na de moord dat de gebeurtenis een cultureel trauma veroorzaakte, een diepe schok die door de samenleving ging. Volgens hem bestaat dat trauma nog steeds. Het zette het debat op de kaart over wat Nederland is. “Daar zijn we nog steeds mee bezig.”
Volgens De Haan raakte de moord op Pim Fortuyn in 2002 vooral de democratie. De moord op Van Gogh raakte de multiculturele samenleving in het hart. De moord op van Gogh had een andere uitwerking, zegt hij.
'Wreed verstoord'
"Tot die tijd hadden we in Nederland de illusie dat bevolkingsgroepen na verloop van tijd vanzelf en op een vreedzame manier konden integreren. Ook dachten we nog dat geloof een steeds minder belangrijke rol ging spelen in Nederland. Dat beeld werd door de moord wreed verstoord."
Marcouch werkte tijdens de moord Van Gogh als vrijwilliger bij de koepelorganisatie van moskeeën en werd daar plots de woordvoerder. Hij kwam in een molen van internationale en nationale pers terecht en werd zo gedwongen om na te denken over onder andere de impact op zijn stad en zijn land.
De moord was een 'afgrijselijk pijnlijke wake up call als het gaat om dit soort extremisme en radicalisme', zegt Marcouch. "De moord confronteerde ons met het feit dat we in Nederland geboren en getogen jongeren hebben, ook hoogopgeleid en zonder strafblad, die op deze wijze geïnfecteerd en vergiftigd zijn door predikanten. Die de gewelddadige ideologie van het salafisme aanhingen en wilden uitvoeren. Na de moord op Theo van Gogh kwam de Hofstadgroep in beeld." Sinds de moord waarschuwt Marcouch voor het deze ideologie. "Een strijd die ik blijf voeren."
Hoeveel Mohammed B's
De vraag 'hoeveel Mohammed B's we hebben in onze samenleving' kon destijds niet met zekerheid worden beantwoord, zegt Marcouch. "Er was weinig kennis bij autoriteiten. Ik kan wel stellen dat we de afgelopen vijftien jaar veel hebben geleerd. Onder meer dat je nooit moet loslaten. De grootste fout was dat Kabinet Rutte I in 2010 besloot niks meer te doen met radicalisering. Het duurde twee jaar voor we alsnog met Haagse salafisten werden geconfronteerd. We mogen niet verslappen."
Vorig jaar nog werden zeven verdachten opgepakt die verdacht werden van het voorbereiden van een aanslag. "Ten tijde van de moord op Theo van Gogh hadden gemeenten nauwelijks informatie, de AIVD een beetje. Vandaag de dag trekken NCTV, wijkagenten, justitie en welzijnswerkers samen op. Dan kun je veel sneller handelen."
Trauma en dreiging
Volgens De Haan is Nederland door de moord op Van Gogh inderdaad noodgedwongen minder naïef en meer realistisch geworden. Toch is er door de moord ook wel iets wezenlijks veranderd.
"Als de moord niet had plaatsgevonden, hadden we met dezelfde integratieproblematiek geworsteld. Maar door het cultureel trauma van de moord, voelen we meer de dreiging die ervan uitgaat.”
Marcouch is het eens met het verstoorde beeld, maar ziet ook dat mensen na de moord juist de urgentie zagen elkaar op te zoeken. "En nog steeds. We proberen juist de gemeenschappelijkheden te benadrukken omdat de urgentie er is. Er is juist meer nieuwsgierigheid naar religie gekomen, en we spreken over de islam en de plek van de islam in de samenleving."
Het is wel zo dat de moord bijdraagt een het feit dat bijvoorbeeld meisjes met een hoofddoek moeilijker een stageplek krijgen, zegt Marcouch. "Dat zijn dingen die moeilijker zijn geworden. Daar moeten we voor waken. We moeten ons niet uit elkaar laten drijven door extremisme. We moeten juist de vinger op zere plek leggen en de samenleving vooruit helpen."
