Terug naar de krant

Hoe de morele rem op dictatuur verdween

Leeslijst opinie

Pax Americana De strijd tussen eigenmachtige populisten en de ‘volksvijanden’ die zich tegen hen verzetten, tekent het ware einde van Pax Americana, meent .
Leeslijst

‘Laat iemand anders vechten om dit uitgestrekte, met bloed doordrenkte zand”, zei Donald Trump afgelopen woensdag. Even daarvoor had hij de sancties die hij slechts een week eerder had opgelegd aan Turkije wegens diens militaire operatie in Noordoost-Syrië, opgeheven.

Die militaire operatie volgde op Trumps wispelturige besluit om na een telefoongesprek met de Turkse president Erdogan de Amerikaanse troepen plots terug te trekken uit het grensgebied tussen Turkije en Syrië. Een besluit dat direct kwalijke gevolgen had.

Zo moeten de Koerden, die samen met de Amerikanen tegen IS vochten en daarbij veel bloed verloren, nu hun heil zoeken bij het moorddadige regime van de Syrische dictator Bashar al-Assad om te voorkomen dat zij door Turkse troepen worden afgeslacht. En springen Rusland en Iran, zonder wie Assad allang van het toneel zou zijn verdwenen, in het gat dat de Amerikanen hebben achtergelaten. De bloedige burgeroorlog in Syrië dreigt hierdoor nog veel bloediger te worden.

De gevolgen van Trumps onbezonnen daad zullen bovendien tot ver buiten Syrië reiken. Allianties stoelen op gedeelde belangen en wederzijds vertrouwen. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog is de veiligheid van West-Europa en delen van Azië en het Midden-Oosten, zo goed en zo kwaad als dat ging, gewaarborgd door een Amerikaanse wereldorde. De gemeenschappelijke vijand bestond voornamelijk uit communistische mogendheden. Dat leidde ertoe dat ook heel wat akelige regimes op Amerikaanse steun konden rekenen – zolang zij het communisme maar bestreden.

Na de val van de Sovjet-Unie begon deze wereldorde – noem het Pax Americana, of Amerikaans imperialisme, zo u wilt – slijtage te vertonen. De Koude Oorlog verschafte een duidelijk doel. De war on terror was veel minder overtuigend. Door de desastreuze poging van de voormalige Amerikaanse president George W. Bush om het Midden-Oosten te herschikken, kreeg de Amerikaanse orde een nog slechtere naam. De propaganda dat de oorlog in Irak was bedoeld om Arabische landen te democratiseren, gaf de indruk dat die hele Pax Americana niet meer was dan cynische oplichterij.

Lees ook zeven vragen over de afspraak tussen Trump en Erdogan
Turkse militairen patrouilleren in het Syrische grensdorp al-Hashisha.

Blauwdruk van de Amerikaanse orde

Mensen die de Pax Americana altijd al zagen als imperialisme, zullen zeggen dat het nooit iets anders is geweest. Maar dan vergeten zij hoe het ooit is begonnen. De blauwdruk van de Amerikaanse orde, met zijn netwerk van globale economische en militaire verbonden, was het Atlantisch Handvest in 1941. De VS deden toen officieel nog niet mee aan de oorlog.

Het handvest was bedoeld voor een wereldorde die hopelijk zou ontstaan na de ondergang van Hitler. Het was gebaseerd op een ideaal van internationale samenwerking en het recht van alle volkeren op zelfbeschikking – dit laatste tot irritatie van de Britse premier Winston Churchill, die dat recht in het Britse imperium helemaal niet als vanzelfsprekend zag.

De instellingen die na de oorlog ontstonden, zoals de VN, Wereldbank, NAVO en IMF, waren ontegenzeggelijk in het belang van de VS. Maar de internationale beginselen van het Handvest waren bedoeld om een Derde Wereldoorlog onmogelijk te maken.

De Koude Oorlog maakte vlug een einde aan de droom van wereldvrede. Ze maakte bovendien de samenwerking tussen landen noodzakelijker. Die samenwerking, in Europa maar ook in Oost-Azië, was gebaseerd op een overeenkomst tussen de VS en hun bondgenoten. Amerika stond borg voor de veiligheid, zodat de bondgenoten in Europa en Azië zich konden richten op de wederopbouw. De voormalige vijanden in Duitsland en Japan bouwden aan hun democratische instituties. En zo werden Europeanen en Japanners allengs rijker onder het geruststellende idee dat de VS wel zouden zorgen voor militaire bescherming.

Amerikaanse bescherming

Tegen het einde van de twintigste eeuw, toen het communisme niet langer een reële bedreiging vormde, begon de Europese afhankelijkheid van de VS te schuren. Trump is niet de eerste president die zich beklaagt over het feit dat Europeanen en Aziaten de Amerikaanse bescherming voor lief nemen en daar zelf te weinig aan bijdragen. Ook Obama uitte daarover zijn ongenoegen – al had hij meer kennis en betere manieren.

De bondgenoten echter, betalen veel meer voor Pax Americana dan Trump beweert. Tegelijk heeft hun aanhankelijkheid van Amerika iets puberaals. Zo is hun morele verontwaardiging over en kritiek op de Amerikaanse politiek groot, maar zodra er een crisis is moeten de VS wel direct bijspringen om een oplossing te vinden. Denk aan de oorlog in voormalig Joegoslavië, nog maar vijfentwintig jaar geleden: Europeanen stonden hulpeloos toe te kijken toen Bosniërs werden afgeslacht op de Balkan. Het werd aan de VS overgelaten om er een einde aan te maken.

Het idee van Pax Americana leidt nu tot een soortgelijk dilemma als waar de grote Europese imperia vroeger mee kampten. Landen moeten zich vrij maken van buitenlandse overheersing, maar die overgang naar onafhankelijkheid is zelden vrij van chaos en geweld. Het bekende argument van koloniale heersers om de status quo te behouden is altijd dat de koloniale volkeren „nog niet klaar” zijn om zichzelf te besturen. Harold Macmillan, Brits premier in de tijd dat grote delen van Afrika onafhankelijk werden, had hier een antwoord op. Natuurlijk zijn ze nog niet klaar, zei hij, maar hoe langer het zelfbestuur op zich laat wachten, en hoe meer de beste mensen worden opgepakt om de orde te bewaren, hoe langer het zal duren om zich klaar te maken.

Amerika is formeel geen koloniale mogendheid. En de bondgenoten zijn geen koloniale bezittingen. Maar de afhankelijkheid van de VS wordt een steeds groter probleem, vooral als een onbesuisde, onwetende, narcistische president aan de macht is. Europeanen moeten meer verantwoordelijkheid nemen voor de eigen veiligheid. En het wordt tijd voor een nationaal debat in Japan over een pacifistische grondwet, opgesteld door Amerikanen in 1946, die militaire actie buiten Japan onmogelijk maakt. Anders komen we nooit af van die puberale verhouding met Amerika, waardoor wederzijdse irritatie gemakkelijk kan omslaan in rancune.

Chaos en paniek

Een goed doordachte en ordelijke overgang uit de steeds rafeligere Pax Americana is wenselijk. Maar met Trump als president kan zo’n overgang in een sfeer van chaos en paniek terechtkomen. Daarom kan het verraad aan de Koerden ook zulke ernstige gevolgen hebben. Vervliegt de fiducie in de goede trouw van de leidende macht in een bondgenootschap, dan kan de alliantie heel snel uit elkaar vallen - met allerlei onvoorziene consequenties.

Het gebrek aan vertrouwen in Europa is al evident. Angela Merkel zei het in 2017 al: nu de EU niet langer op het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten aan kan, is het tijd dat Europeanen „ons lot in eigen handen nemen.”

Dat wordt al moeilijk genoeg in Europa, waar de EU geen gemeenschappelijke buitenlandse politiek, laat staan een gemeenschappelijke defensie heeft. Japan is er nog erger aan toe. Afgezien van hun grondwettelijke probleem hebben Japanners behalve een veiligheidspact met de VS geen formeel bondgenootschap. Uit angst voor overheersing door China moet Japan vertrouwen op de VS – maar die worden bestuurd door een volstrekt onbetrouwbare president.

Lees ook De trend van Trump: bondgenoten schofferen, autocraten paaien
Portret van de G7-leiders op het strand in Biarritz, Frankrijk, onderdeel van een campagne voor meer gendergelijkheid .

Gelijkwaardige betrekkingen

Een paniekerig Japan, een angstig Zuid-Korea, een vijandig Noord-Korea en een China dat zindert van een rancuneus chauvinisme, daaruit kan snel een bloedig conflict oplaaien als Pax Americana uiteen valt. De eenzijdige afhankelijkheid van Amerikaanse bondgenoten zou daarom plaats moeten maken voor meer gelijkwaardige betrekkingen. Dat kan alleen door bedachtzame diplomatie. Maar in plaats daarvan is Trump eerder geneigd de slopershamer te hanteren.

Behalve het risico voor de gedeelde veiligheid, brengt Trumps gedrag nog iets ernstig in gevaar. De kracht van Amerika lag nooit alleen in het soms rampzalige gebruik van militaire macht. Voor een belangrijk deel van de wereld gold de Amerikaanse democratie, met al haar gebreken, als een ideaal. De VS werden door slachtoffers van oorlog en onderdrukking gezien als een baken van vrijheid. Daarom werden populaire presidenten zoals Kennedy en Obama zo bejubeld. Zij gaven mensen hoop.

Dat is nu verleden tijd. Trump is een voorbeeld van democratisch leiderschap noch van Amerikaanse generositeit. Integendeel, hij staat model voor alleenheersers over de hele wereld die lak hebben aan mensenrechten en democratische beginselen. Tot voor kort konden dictators rekenen op afkeuring in de VS – als zij tenminste niet aan onze kant stonden in de strijd tegen het communisme, want alle politiek bevat een zekere mate van hypocrisie. Zelfs al was het selectief, die afkeuring deed af aan de legitimiteit van tirannen in de ogen van de wereld.

Populisten en volksvijanden

Nu Trump zijn bewondering heeft betoond voor heersers als Vladimir Poetin en Kim Jong-un, meer bewondering dan voor Merkel of Macron, is die morele rem op dictatuur verdwenen.

In vele landen, zelfs in een aantal van de oudste democratieën, voelen autoritaire leiders, of allerlei ritselaars met autoritaire aspiraties, zich gesterkt door het voorbeeld van Trump. Landen raken steeds verder verdeeld tussen eigenmachtige populisten en de ‘volksvijanden’ die zich tegen hen proberen te verzetten.

Dat is het ware einde van Pax Americana, althans van het beste dat Amerika te bieden had. Het is erg genoeg dat Koerden en anderen in de luren worden gelegd, en oude bondgenootschappen moedwillig met voeten worden getreden. Maar er is iets ergers aan de hand. Mensen kijken nog steeds op naar de VS en proberen het Amerikaanse voorbeeld te volgen. Maar nu zijn het de vijanden van de liberale democratie die zich verkneukelen over de manier waarop Amerikaanse leiders alles kapot slaan waar Roosevelt voor heeft gestreden.

Een versie van dit artikel verscheen ook in NRC Handelsblad van 26 oktober 2019.

Reageren

Reageren op dit artikel kan alleen met een abonnement. Heeft u al een abonnement, log dan hieronder in.

Mail de redactie

Ziet u een taalfout of een feitelijke onjuistheid?

U kunt ons met dit formulier daarover informeren, dat stellen wij zeer op prijs. Berichten over andere zaken dan taalfouten of feitelijke onjuistheden worden niet gelezen.

Maximaal 120 woorden a.u.b.
Vul je naam in