Na acht jaar oorlog lijkt Syrië terug bij af

Het was een cartoon die in Syrië echt niet kon: president Assad stond met volgepakte koffers op straat en vroeg een lift aan de Libische president Moammar Kadhafi, die zich met een jeep uit de voeten maakte.

Het was maart 2011, en de sterke mannen van het Midden-Oosten zagen met samengeknepen billen aan hoe mensenmassa’s de straat op trokken om hun kop te eisen. Ook in Syrië broeide de onvrede, en de cartoon van Ali Ferzat was het laatste duwtje in de rug dat mensen nodig hadden om naar buiten te gaan en hardop te zeggen wat niemand vroeger durfde. Dat het land een democratie moest worden. Dat Assad weg moest gaan.  

Ruim acht jaar later zit Assad nog steeds in zijn paleis in Damascus, en sinds deze week heeft hij bijna het hele land weer onder controle. Toen de Amerikaanse troepen zich uit het noorden terugtrokken en Turkije het gebied daarop binnenviel, vroegen de Koerden hem om hulp. Liever weer leven onder het Syrische juk dan verpulverd worden door de Turken. Maar ondertussen zijn er meer dan een half miljoen mensen dood, en elf miljoen anderen op de vlucht. De vraag dringt zich op: is die hele oorlog dan voor niets geweest?

‘Ja’, zegt oud-Syrië-gezant en Midden-Oosten-deskundige Nikolaos van Dam volmondig. ‘Het einde van het Syrische regime is heel vaak voorspeld, maar dat was wensdenken. Assad werd sterk onderschat.’

Geluk, geduld en ultieme wreedheid 

De Syrische president wist te overleven dankzij een mengsel van geluk, geduld, strategisch inzicht en ultieme wreedheid. Belangrijk is dat hij altijd de steun heeft behouden van de elite, die geloofde dat Assad hun beste garantie was voor veiligheid en privileges. Maar ook een groot deel van de bevolking bleef achter hem staan. De opstandelingen, zo beweerde het regime, waren gewelddadige islamisten die de manier van leven in Syrië bedreigden. Een nachtmerrie voor minderheden als de alawieten (waartoe Assad zelf ook behoort), de christenen en de seculiere soennieten.

Maar ook voor de internationale gemeenschap, en om die factor goed te kunnen uitbuiten, heeft Assad de extremisten zelfs tot bloei laten komen. Tienduizenden vreedzame demonstranten verdwenen in de kerkers van het regime, en degenen die er levend uitkwamen, vertrokken naar het buitenland of radicaliseerden. Ondertussen werden jihadisten door Assad uit de gevangenissen vrijgelaten, in de hoop dat zij de oppositie verder zouden doen radicaliseren. Het Syrische leger vocht vooral tegen gematigde rebellen, en liet de extremistische milities ongemoeid. Die gingen elkaar te lijf, met Islamitische Staat als grote winnaar.

Kleuters werden kapotgeschoten, steden omsingeld en uitgehongerd, maar de wereld greep niet in, ook niet toen er chemische wapens werden ingezet. Een jaar na de gifgasaanval in Ghouta voerden de VS luchtaanvallen boven Syrië uit, maar die waren gericht tegen IS. De angst voor islamisten was groter dan de walging voor het Syrische regime.

De bondgenoten van Assad gingen wél ver in hun steun. Iran stuurde eerst wapens en adviseurs, maar later ook sjiitische milities zoals Hezbollah. Toen het er in 2015 toch slecht begon uit te zien voor Assad, kwam er hulp van de Russische luchtmacht. Langzaam maar zeker kreeg het regime steden als Homs en Aleppo weer in handen. De enige bolwerken die overeind bleven, waren die van jihadisten, maar dat klusje werd grotendeels door de Koerden en de internationale gemeenschap geklaard.

‘Geen verrassing’

En nu heeft Assad het noordoosten van Syrië ook weer in handen – zonder daarvoor te hebben moeten vechten. ‘Het was geen verrassing’, zegt Syrië-expert Fabrice Balanche (verbonden aan de Universiteit van Lyon en The Washington Institute). ‘De Koerden hadden dit gebied nooit in handen kunnen houden: dat is onacceptabel voor Turkije, en ook de Arabische inwoners, die in het gebied een grote meerderheid vormen, wilden de Koerden niet. Zij verwelkomden de komst van Assads strijders deze week juichend.’

En dat wist Assad maar al te goed, aldus Balanche. ‘Hij hoefde alleen maar geduld te hebben. Net zoals de president ook Idlib, het enige gebied dat nu nog in handen van rebellen is, op een gegeven moment zal terugkrijgen.’

Deze week betekende ook het einde van de Amerikaanse invloed in Syrië, hoewel de VS nog wel die illusie in stand proberen te houden met een deal met Erdogan over een vijfdaags staakt-het-vuren. Het Amerikaanse vertrek is een klap voor hun status in de hele regio. Een bondgenoot die je overlevert aan de vijand, dat valt ook in het Midden-Oosten verkeerd, en in Israëlische media vragen opiniemakers zich zelfs bezorgd af in hoeverre zij nog op Washington kunnen rekenen als Iran zijn klauwen naar de Joodse staat uitslaat.

Punten voor Rusland

Rusland, Assads grote bondgenoot, heeft tijdens deze oorlog juist punten gewonnen, zowel wat betreft invloed als status. Nadat de Amerikaanse troepen uit het gebied waren vertrokken, namen Russische soldaten hun bases over. En de oude Amerikaanse vriend Saoedi-Arabië, die verwacht had dat Washington hard zou optreden tegen Iran na de recente aanvallen op zijn olie-installaties, rolde deze week de rode loper uit toen Poetin op bezoek kwam.

De internationale gemeenschap die Assad zo graag weg wilde hebben, zal hem op termijn weer accepteren, voorspelt Balanche. ‘Ze zullen wel moeten, hij is tenslotte degene met wie straks onderhandeld moet worden over zaken als jihadisten en vluchtelingen. Daar zal het Westen uiteindelijk pragmatisch in zijn.’

Assad heeft goed gekeken naar de cartoon van Ali Ferzat, en naar wat er later met Kadhafi is gebeurd. In die jeep wilde hij niet meerijden. ‘Maar hij staat nu aan het hoofd van een land dat volledig is platgebrand’, zegt Nikolaos van Dam. ‘De Russen hebben een strategische winst geboekt, maar verder heeft iedereen met deze oorlog alleen maar verloren.’