Pulpnieuws en polarisatie zijn in Nederland het probleem, nepnieuws niet

Tijdens de verkiezingen van dit jaar werd Nederland niet overspoeld met vanuit het buitenland gecoördineerde nepnieuwscampagnes. Wel is pulpnieuws een steeds grotere factor op sociale media, concludeert de Universiteit van Amsterdam na onderzoek in opdracht van het ministerie van binnenlandse zaken. Ook dat is reden tot zorg.

De onderzoekers gingen na of er tijdens de Provinciale Statenverkiezingen in maart en de verkiezingen voor het Europees Parlement in mei sprake was van de verspreiding van desinformatie. Voor dat fenomeen is sinds de Russische inmenging bij de verkiezingen in de Verenigde Staten in 2016 een groeiende zorg. Ook Nederland moest er rekening mee houden dat Rusland pogingen deed hier het maatschappelijk debat te beïnvloeden, waarschuwde Kajsa Ollongren, minister van binnenlandse zaken, al in 2017.

Bewijs voor zo’n buitenlandse campagne is er niet. Wel verscheen er volgens het Amsterdamse onderzoek onder leiding van hoogleraar nieuwe media Richard Rogers en zijn collega-onderzoeker Sabine Niederer een hoop pulpnieuws. Daaronder verstaan zij bijvoorbeeld complottheorieën, clickbaits en extremistische, tendentieuze en politiek sterk gekleurde verhalen.  Het zijn berichten die kunnen bijdragen aan een verdere polarisatie en verharding van het maatschappelijke debat, aldus de onderzoekers.

Polariserende buitenlandse kanalen

Rond de verkiezingen ging het pulpnieuws over politieke kwesties en partijleiders, maar vooral over onderwerpen als Zwarte Piet en MH17 – thema’s die trouwens het hele jaar door favoriet zijn. Daarnaast leidde de tramaanslag in Utrecht in maart tot een hoop verwijzingen naar tendentieuze bronnen en complottheorieën.

Peter Burger, die aan de Universiteit Leiden onderzoek doet naar nepnieuws, is het met zijn Amsterdamse collega’s eens dat het een zorgelijke ontwikkeling is. “Wat opvalt is de populariteit van pulpnieuws op Facebook. Zo doet De Dagelijkse Standaard het wat betreft likes en shares vrijwel even goed als De Telegraaf. Nou levert De Dagelijkse Standaard vooral sterk politiek gekleurd commentaar, maar zijn ze wel bereid berichten te corrigeren als je ze wijst op een flater. Je hebt ook extremere sites, zoals Fenixx, die soms antisemitische verhalen publiceren en grof tekeer gaan tegen de islam. Ook zij doen het opvallend goed op Facebook.”

Naast Facebook is ook YouTube volgens de UvA-onderzoekers uitgegroeid tot een opvallend grote speler in de nieuwsconsumptie, met name voor alternatieve rechtse berichten. Zo zijn de kanalen van de Amerikaanse complotdenker Mike Cernovich en het Engelstalige Russische kanaal RT onder een bepaalde groep Nederlanders populair. Als we niet uitkijken kunnen die buitenlandse kanalen hier een polariserende en zelfs radicaliserende werking hebben, waarschuwen de Amsterdamse onderzoekers.

Het UvA-onderzoek keek overigens niet naar de mate van onbetrouwbaarheid van de berichten. Het maakte alleen een onderscheid tussen berichtgeving van gevestigde media en pulpnieuwsmedia. 

Mediawaakhonden

Minister Ollongren ziet in conclusies de bevestiging om haar beleid, dat zich vooral richt op het weerbaar maken van burgers tegen desinformatie, door te zetten. Zo lanceerde het ministerie rond de verkiezingen een campagne waarin mensen worden gewaarschuwd voor nepnieuws. Mogelijk wordt die bij toekomstige verkiezingen herhaalt.

De onderzoekers van de UvA denken daarnaast dat het goed is als sociale media beter gemonitord worden op het gebied van polarisatie. Niet alleen door wetenschappers en mediawaakhonden, maar ook door overheidsdiensten zelf. 

Lees ook: 

Ollongren strijdt tegen nepnieuws omdat het ontwrichtend kan werken in een democratie

Hoe groot is het gevaar?