Ook de mensaap kan zich verplaatsen in jouw gedachten

Onderzoeker 1 probeert een aantrekkelijk pakketje te bemachtigen, maar onderzoeker 2 is hem voor en bergt het pakje weg onder een doos die links in de kamer staat. Onderzoeker 1 verlaat teleurgesteld de kamer, en terwijl hij weg is verplaatst onderzoeker 2 het pakje naar een doos die rechts in de kamer staat, en gaat weg. Onderzoeker 1 komt terug in de kamer en ziet nu zijn kans schoon. Welke doos zal hij optillen om dat pakje te bemachtigen?

De linker natuurlijk, want hij weet niet beter dan dat daar het pakje ligt. Het is zonneklaar voor een mens die dit tafereel heeft gadegeslagen. Dat is echter een opmerkelijke prestatie, want daarvoor heeft hij zich moeten verplaatsen in de denkwereld van onderzoeker 1. Zelf weet de toeschouwer natuurlijk dat het pakje is verplaatst, maar hij moet beseffen dat onderzoeker 1 dat niet weet.

Dit inlevingsvermogen wordt in de wetenschap ‘theory of mind’ genoemd, en is al decennia onderwerp van discussie. De grote vraag is of dieren ook dit inlevingsvermogen hebben, en zich kunnen verplaatsen in de – foutieve – gedachtengang van een ander. Er zijn allerlei experimenten gedaan waaruit is komen vast te staan dat makaken en alles wat lager is in de dierenwereld niet zo’n inlevingsvermogen hebben. Maar er waren aanwijzingen dat mensapen (chimpansee, orang-oetan, bonobo) zich wel zo kunnen inleven.

Addertje onder het gras

Een ploeg Japanse en Europese onderzoekers heeft nu een flinke groep mensapen, met daarin alle drie soorten, aan een test onderworpen die verliep volgens bovenstaand scenario. De apen zagen de bewegingen van onderzoeker 1, onderzoeker 2, het pakje en de dozen op een videoscherm, en door de beweging van hun ogen te meten konden de onderzoekers zien waar de apen op letten.

En inderdaad: als onderzoeker 1 terugkomt in de kamer gaat de aandacht van de apen naar de linkerdoos. Ze beseffen dus dat hij niet weet wat zij weten, namelijk dat het pakje is verplaatst. Ze hebben een theory of mind, zou je denken.

Maar er zit een addertje onder het gras: er is voor dit gedrag een verklaring mogelijk die helemaal niets te maken heeft met inlevingsvermogen. Het zou kunnen zijn dat de apen gewoon uitgaan van de regel dat wie een pakje zoekt altijd begint op de plek waar hij dat voor het laatst heeft gezien. Zo’n vuistregel kan er van nature inzitten of aangeleerd zijn, maar heeft met theory of mind niets van doen.

Om die tweede verklaring uit te sluiten, bedachten de onderzoekers een variant op het experiment. Daarin ging onderzoeker niet de kamer uit, maar verdween die achter een scherm. De apen kenden dat scherm; de onderzoekers hadden het hun laten zien. Alleen hadden ze de ene groep apen een scherm laten zien waar je van dichtbij doorheen kon kijken, en de andere groep apen een dicht scherm. Van een afstand waren die twee schermen identiek.

De groep apen die was getraind met een dicht scherm, zou nu dezelfde redenering moeten volgen als in het experiment waarin onderzoeker 1 de kamer verliet. De andere groep zou ervan uit moeten gaan dat die mens achter het transparante scherm alles heeft kunnen volgen en dus weet dat het pakje is verplaatst. En inderdaad: bij de eerste groep ging de aandacht opnieuw uit naar de ‘foute’ linkerdoos, terwijl de andere groep de aandacht in het midden tussen beide dozen hield. 

De mensapen, concluderen de onderzoekers, gebruiken hun kennis van het scherm bij het voorspellen van het gedrag van de pakjeszoekende mens. Ze hebben werkelijk een inlevingsvermogen.

Lees ook:

Is de mens nou zo slim, of zijn de dieren zo dom?

Werktuigen, taal, toekomstdenken. Het zijn kunsten die we toeschrijven aan de mens en die hem zouden onderscheiden van alle andere dieren. Maar sporen ervan vind je ook terug in dieren.