Lise Meitner, de ‘joodse moeder van de atoombom’ kreeg geen Nobelprijs
De Nobelprijs voor de scheikunde van 1944 is gewonnen door Otto Hahn, voor zijn ontdekking van de kernsplijting. De Duitser kreeg de prijs overigens pas een jaar later toegekend – het Nobelcomité vond de nominaties in 1944 zo teleurstellend, dat het besloot het prijzengeld een jaar in kas te houden.
Vriend en vijand waren het eens dat deze toekenning terecht was. Hahn was een uitmuntend chemicus, die de ontdekking van vele nieuwe elementen op zijn naam had staan. Even groot was de verontwaardiging over wie de prijs niet had gekregen. Hahn had het experiment uitgevoerd, waarbij uranium werd bekogeld met neutronen. Het was de natuurkundige Lise Meitner die als eerste had begrepen dat daarbij uraniumatomen waren gespleten – en dat daarbij veel energie was vrijgekomen.
Meitner en Hahn hadden vele jaren samengewerkt aan het Kaiser Wilhelm-Instituut in Berlijn, maar de joodse Meitner had Duitsland in 1938 moeten ontvluchten en zat ten tijde van de ontdekking, een half jaar later, in Stockholm. Ze onderhielden nog wel contact, maar dat durfde Hahn tegenover de autoriteiten niet toe te geven. Hij publiceerde de ontdekking zonder haar naam te vermelden.
Nog altijd een smet op de Nobelprijzen
Het verhaal is bekend en het is nog altijd een smet op de Nobelprijzen. Minder bekend is dat Meitner via Nederland vluchtte en dat ze bij die vlucht werd geholpen door de Groningse hoogleraar natuurkunde Dirk Coster. Hij haalde haar met de trein op in Berlijn en smokkelde haar bij Nieuweschans de grens over.
In een alleraardigst boekje (honderd bladzijden) onttrekt de chemicus Chrétien Schouteten dit verhaal aan de vergetelheid. Het is bedoeld als een eerbetoon aan Coster, maar het is vooral een schets van Meitner. Aan de hand van fictieve brieven en toneelscènes, maar leunend op de feiten, brengt hij haar vlucht en de vragen waarmee ze worstelde tot leven. Het verraad van Hahn, haar rol in de ontwikkeling van de atoombom. Hoewel ze daar, buiten die theoretische verklaring, niets mee te maken had, werd ze na de oorlog met name in Amerikaanse media neergezet als de ‘joodse moeder van de bom’.
Chrétien Schouteten: Goudmerels, Dirk Coster en Lise Meitner in tijden van nazi’s en atoombommen. Uitgeverij Ter Verpoozing, 100 blz. € 13,50. www.gerardstout.nl
Vanaf maandag worden de Nobelprijzen 2019 bekendgemaakt.
Lees ook:Er moeten simpelweg meer Nobelprijzen naar vrouwen. Punt.
Daan van Eijk en Jan Beuving vormden samen het (wetenschaps)cabaretduo Jan & Daan. In Trouw stelden zij elkaar om de week een vraag. Eind 2018 vroeg Jan aan Daan: Kun jij een vrouwelijke wetenschapper kiezen die een Nobelprijs verdient?