Het Italiaanse volk en wij, de overige toeschouwers van deze augustuscoup waarbij regering Conte I plots is vervangen door regering Conte II, zitten nog na te hijgen op de tribune. De coup was bedoeld om nooit meer een regering Conte te zien, maar een regering Salvini I, van de oppermachtige vicepremier en ‘minister Anti-Vluchtelingen’ Matteo Salvini (46). Hij was het die op 8 augustus, vlak voor de nationale feestdag van Ferragosto op 15 augustus nog even een regeringscrisis dacht te forceren. Heel Italië lag al op het strand, het parlement was gesloten, en politici met de eerste veeg roodbruin over het gezicht spoedden zich haastig terug naar Rome om over de agenda van Salvini’s crisis te stemmen.
De coup loste een maand later, op 5 september, op met een opnieuw beëdigde regering Conte II, waaruit Keizer Matteo Salvini met zijn Lega en zijn torenhoge opiniepeilingen tot zijn eigen verbijstering geruisloos was verwijderd, ten gunste van een coalitie tussen Beppe Grillo’s Vijfsterrenbeweging en de traditionele linkse PD, de Partito Democratico. Een coalitie die een maand geleden nog ondenkbaar was geweest. Wat was er in godsnaam gebeurd?
Om daar achter te komen, moet de film even worden teruggespoeld. Want de manier waarop Beppe Grillo (71), de zogenaamd zich nergens meer mee bemoeiende cabaretier, zich de afgelopen zomermaand vanuit zijn Toscaanse strandhuis heeft ontpopt tot de grote spelmaker van de Italiaanse politiek, vergt uitleg. De film hoeft maar een klein stukje terug, tot de oprichting van Grillo’s Vijfsterrenbeweging op 4 oktober 2009, de niet toevallig gekozen geboortedag van de heilige Franciscus.
‘Wij hebben de beschermheilige van de natuur en van de dieren als kader voor onze beweging gekozen, de Poverello di Assisi – de arme sloeber van Assisi – San Francesco, die zonder een cent aan iemand te vragen de belangrijkste hervorming van de katholieke kerk heeft bewerkstelligd. Alleen door middel van zijn daden, alleen door middel van zijn voorbeeld, heeft hij de vadsige luxe waarin de kardinalen van zijn tijd zich wentelden aan de schandpaal genageld, en de kerk teruggebracht naar waarvoor hij was opgericht: de armen’, aldus het grondvest van de Movimento 5 Stelle, de Vijfsterrenbeweging.
Vanaf die dag bijna tien jaar geleden vraagt eigenlijk iedereen in Italië met een gezond verstand zich af waarom Grillo’s beweging en de sociaaldemocratische Partito Democratico, het overblijfsel van wat ooit de grootste communistische partij van het Westen was, de pci (Partito Comunista Italiano), niet gewoon samenwerken. De programma’s kun je voor een belangrijk deel over elkaar heen schuiven, maar ze doen of deden altijd of ze dat zelf niet zagen. Sterker nog, er werd de afgelopen tien jaar bijna dagelijks een statement gemaakt waarin enerzijds de PD de beweging van Grillo probeerde te debunken als een groep populistische amateurs op weg naar de afgrond, anderzijds de Vijfsterrenbeweging de PD door het slijk haalde als het toonbeeld van de saboterende politieke kaste, de draak van Italië waarvoor de ridders van de Vijfsterrenbeweging in het leven waren geroepen. Alle aandacht ging naar de zwakke punten van de ander, nooit eens iemand onder de gelederen die opmerkte: ‘Goh, we willen eigenlijk ongeveer hetzelfde.’ Eerlijk is eerlijk: de Partito Democratico was ermee begonnen.
Het dédain, de walging, of zeg maar rustig de haat van de PD jegens de Vijfsterrenbeweging laat zich het beste samenvatten als een panische poging van de communistische adel uit de vorige eeuw om the new kid on the block buiten het speelveld te houden. Het ging nooit om de inhoud, want op dat punt waren ze eigenlijk altijd al voor elkaar geschapen, zoals de weinige onafhankelijke Italiaanse opiniemakers ook al jaren beweren. Het ging om de toon, om de manier waarop, om de hof-etiquette van traditioneel links, wat in Italië nog gevoeliger ligt dan in andere landen.
Omdat het linkse speelveld in het katholieke, conservatieve Italië altijd op zijn hoogst één derde is geweest van het brede rechtse veld dat van nature twee derde beslaat, luisteren de geschreven en ongeschreven spelregels op dat kleine stukje links veel nauwer. Resultaten doen er niet of nauwelijks toe, voor eeuwig verdoemd zijn tot de politieke minderheid is een wapenfeit dat met trots wordt gedragen, maar de bescherming van de soort is een halszaak. Je bént van links of je bént het niet in Italië, en dat is zo vanaf je geboorte. Toetreden tot die menssoort is niet mogelijk, althans niet op eigen initiatief. Niemand moet denken dat hij het linkse speelveld zomaar kan betreden.
Aan die hof-etiquette had de grote ontmaskeraar van het systeem-Italië en spotter van beroep Beppe Grillo natuurlijk altijd een broertje dood. Toch meende hij het bloedserieus toen hij zich op 13 juli 2009 probeerde in te schrijven bij de Democratische Partij. Grillo wilde op die manier spreektijd zien te krijgen op een congres van de PD, ‘alleen om de voorstellen op mijn blog cadeau te doen aan de partij waar ze thuishoren’, zoals hij toen zei. Grillo bood toen al een jaartje of vier ruimte op zijn blog aan de vergeten mensheid van Italië, de bevolkingsgroep die alleen eens in de zoveel jaar opduikt in de anonieme categorie ‘thuisblijvers’, de miljoenen die bij verkiezingen niet meer naar de stembus gaan.
‘Het volk op zoek naar een auteur’, heeft Marco Travaglio het geniaal gedefinieerd. De hoofdredacteur van de krant Il Fatto Quotidiano parafraseerde daarmee Zes personages op zoek naar een auteur, het beroemdste toneelstuk van Luigi Pirandello, de Italiaanse Nobelprijswinnaar voor Literatuur in 1934.
Grillo’s volk was dat deel van Italië dat zich niet herkende in het politieke aanbod, of eigenlijk vooral niet in de manier waarop in Italië politiek wordt bedreven, maakt niet uit of dat van links of van rechts komt. Grillo, de razendpopulaire cabaretier-ombudsman, bood dat volk een podium op zijn blog, wist mensen met elkaar in contact te brengen via online meetup-clubjes, gaf ze het idee dat ze werden gehoord en gezien, organiseerde landelijke protestdagen waarop wetsvoorstellen werden gedaan, handtekeningen werden verzameld en waar miljoenen zielen zonder auteur op af kwamen – kortom, hij kwam de politiek iets prachtigs aanbieden, dacht hij.
Maar zo zag de PD het niet, want niemand hoeft te denken dat wíj van de PD, wij ervaren aanvoelers van de volksgeest, iets over het hoofd hebben gezien. De miljoenen op zoek naar een auteur werden met afgewend hoofd gesnobbeerd en Grillo’s inschrijving werd geweigerd, omdat die ‘vijandig’ zou zijn. Piero Fassino, een belangrijke PD-vertegenwoordiger van de gestaalde kaders, plaatste bij Grillo’s al met al legitieme en bescheiden toenaderingspoging de legendarische opmerking: ‘Als Grillo zonodig politiek wil bedrijven, laat hij dan een eigen partij oprichten en dan zullen we eens zien hoeveel stemmen hij krijgt.’
Nou, dat deed hij dan maar, drie maanden na de arrogante sneer van de PD-man van de gestaalde kaders. ‘Eigenlijk heeft Fassino me het idee gegeven, want ik wilde helemaal geen partij oprichten’, zei Grillo later, natuurlijk om te treiteren, want nooit is een suggestie funester gebleken voor de PD dan deze. Maar de trein was inmiddels vertrokken en kon niet meer worden gestopt. Bij de landelijke verkiezingen van 2013 haalde de Vijfsterrenbeweging uit het niets 25,5 procent en eindigde nek aan nek met de PD op de eerste plek. Rechts was weggevaagd, voor het eerst in de Italiaanse geschiedenis. Vijf jaar later, bij de verkiezingen van maart 2018, werd Grillo’s Vijfsterrenbeweging met ruim 32 procent en zonder enige concurrentie de grootste partij van Italië, veertien procent boven de tweede, de PD, en nog hoger boven alle andere.
Maar nog altijd weigerde de PD om ook maar één stapje die kant op te doen, al was het de meest logische combinatie, en al was de partij van de beschermers van het pure linkse ras inmiddels gedaald tot achttien procent. Zoals al eerder gezegd, resultaten doen er niet of nauwelijks toe bij de adel uit het Novecento van de PD. Het gaat om het principe, en al begrepen de linkse kiezers inmiddels ook niet meer om welk principe, er kon gewoon niet, nooit, samen met de Vijfsterrenbeweging van Grillo worden geregeerd. Na die laatste verkiezingen van 2018 werd door iemand de term ‘popcorntribune’ verzonnen. De PD weigerde iedere onderhandeling met de Vijfsterrenbeweging, die daartoe wel graag bereid was, en installeerde zich op de popcorntribune om ontspannen knabbelend toe te kijken hoe Grillo’s amateurs er samen met de rechtse, populistische Lega een puinhoop van zouden gaan maken. Een gegarandeerd spektakel.
En nu kan de film worden doorgespoeld naar 10 augustus, twee dagen na Salvini’s brutale persbericht waarin hij solo de regeringscrisis had afgekondigd, en of premier Conte en president Mattarella even zo snel mogelijk iedereen wilden optrommelen om naar Rome te komen, absoluut nog vóór Ferragosto, want hij had haast. ‘Dan verheffen ze hun reet maar van hun strandhanddoek’, aldus Salvini, doelend op zijn collega-parlementariërs. Zelf had hij zich de dagen daarvoor al uitgeleefd bij beachclub Papeete aan de kust van Milaan, zoals heel Italië via posts en tweets had gevolgd, vooral het filmpje waarop de minister van Binnenlandse Zaken Salvini in zwembroek en blote pens met een mojito in de hand tegen een animatiemeisje in minimale bikini staat aan te wrijven op een popversie van het Italiaanse volkslied.
De maat was vol, maar het was net alsof niemand nog in staat was om dat zo te zien of te zeggen. Murw wachtte Italië op de dingen die komen zouden. Regeringscrisis dus – want dat zegt Salvini. Regering ontbinden, nieuwe verkiezingen, Salvini premier, en dat allemaal voor eind oktober – zegt Salvini.
Op de ochtend van zaterdag 10 augustus echter verscheen een nog onbekend sprookje op de blog van Beppe Grillo, dat De coherentie van de kakkerlak heette. Het begon poëtisch: ‘Vanochtend zat ik in een pijnboombosje op zo’n honderd meter van het frisse water, bijna verdoofd door de sprinkhanen, die klonken als het geluid van een nieuw publiek. Een geluidje snerpte steeds duidelijker in mijn gehoor: “We overleven het, we overleven het, we overleven het…”’ >
Grillo legt vervolgens aan zijn volk uit – maar vooral natuurlijk aan de lamgeslagen parlementariërs en de regeringsleden van de Vijfsterrenbeweging – dat het feit dat coalitiegenoot en toonzetter Matteo Salvini ineens de kolder in de kop heeft gekregen helemaal niet betekent dat wij hem hoeven te volgen. Want waar stonden wij ook alweer voor, wij van de Vijfsterrenbeweging, jongens?
‘Wij bewegen ons als een rivier door het landschap terwijl onze vijanden hopen dat onze coherentie – alleen de onze, hè – een soort van ruggengraat van kristal is. “Nee jongens, maak je geen zorgen, ze zijn zo coherent dat ze liever breken dan overleven!”’, waarschuwt Grillo zijn volk voor de valstrik die op dat moment gespannen wordt. En hij verduidelijkt: ‘Coherentie wordt al te makkelijk verward met rigor mortis, ook door velen binnen onze eigen gelederen. Terwijl het allemaal eigenlijk zo simpel is… Ik sta weer op, ik kom weer overeind, om Italië van de nieuwe horde barbaren te redden. We kunnen het land niet overhandigen aan dit soort mensen.’
En dan, tot slot, om echt íeder misverstand uit te sluiten, komt de ware boodschap van Grillo, een boodschap van twee woorden waarmee hij het politieke schaakbord dat een jaar lang volledig door Salvini was gegijzeld in één ruk naar zich toe trekt. ‘HOEZO VERKIEZINGEN?’ schrijft Beppe Grillo in koeienletters aan het Vijfsterrenvolk. ‘Laten we het land redden van Salvini, die niet zo zeer ons verraadt, alswel wegvlucht van zichzelf. Hij vlucht voor de vele dingen die hij heeft toegezegd maar niet kan waarmaken.’
Met die oproep ontketent Grillo de hele serie van gebeurtenissen die na Salvini’s mislukte augustuscoup geheel tegen zijn bedoeling zijn uitgemond in een pact tussen de twee partijen die elkaar met de nek aankeken en die nooit samen zouden gaan regeren. En alleen Grillo kon het doen.
‘Ik sta weer op, ik kom weer overeind’ – o, wat had hij dáár geen zin meer in. Nadrukkelijk had hij de politiek vaarwel gezwaaid, eind 2016, nadat hij de kar elf jaar had getrokken. En hij had zijn naam zelfs losgekoppeld van de Vijfsterrenblog, wat voor de bedenker en het gezicht van een blogpartij echt het lossnijden van de navelstreng is. Op beppegrillo.it konden de belangstellenden de afgelopen twee jaar filosofische overpeinzingen over de wereld en de mensheid lezen, of kennisnemen van wetenschappelijke ontwikkelingen die onze ondergang ietsje zouden uitstellen. Maar Grillo bemoeide zich nergens meer concreet mee, hij vond de fase van de Realpolitik waarin ‘zijn’ Vijfsterrenbeweging noodzakelijkerwijs terecht was gekomen sinds er samen met de Lega van Salvini werd geregeerd afgrijselijk, en dat liet hij af en toe ook weten. ‘Ik kan er niet tegen, ik ben er niet geschikt voor, laat de ragazzi (jongeren) dit maar opknappen, ik word er misselijk van. Alleen al die kop, dat taalgebruik…’
Dit sloeg natuurlijk op Salvini, maar Grillo hield zich in. Tot de augustuscoup, die in één klap de moeite van jaren en jaren opbouw, het ombuigen van een blogpubliek naar een heuse partij, teniet zou hebben gedaan. Want dat de Vijfsterrenbeweging bij nieuwe verkiezingen nooit meer in de buurt zou komen van de laatste monsterzege van 32 procent, dat was duidelijk. En hetzelfde gold natuurlijk voor de PD, die zich weliswaar met een chique geknepen mondje op de popcorntribune een jaar lang afzijdig had gehouden van het ruziënde plebs in de arena, maar waar men toch ook ietsje minder zeker was van een plaats op het pluche als er nu, na slechts een jaar, alweer nieuwe verkiezingen zouden worden uitgeschreven.
Salvini stond begin augustus op bijna veertig procent in de peilingen, toen hij diep gebruind, recht vanuit Papeete, de saloondeuren van het parlement vanuit de heup opentrapte om een regeringscrisis op te eisen. Er bestaat geen alternatief, dacht Salvini. Of ik, of nieuwe verkiezingen. Maar dat was buiten Beppe Grillo gerekend.
Vanaf 10 augustus heeft Grillo de situatie strak in de hand genomen, en Italië vanuit zijn Toscaanse strandhuis door de Rode Zee naar het beloofde land geleid. Maar daar was veel voor nodig, meer ook dan Grillo zelf had gedacht. De crisis moest fase voor fase worden begeleid, keer op keer opnieuw moest hij zijn eigen volk maar ook het volk van de PD toespreken, toeschrééuwen zelfs, op het laatst, omdat ze het almaar niet wilden snappen. Het is onze laatste kans, jongens, hierna nemen de barbaren het land over! In zes etappes heeft hij met filmpjes, toespraken, blogverhaaltjes de ontsporende trein van de onderhandelingen iedere keer weer op de rails gekregen, alles via zijn blog, alles vanuit zijn strandhuis.
Begin augustus gooide hij de bal weer in het veld, met zijn ‘Hoezo verkiezingen?’ Het weekend erop nodigde hij de sleutelfiguren van de Vijfsterrenbeweging uit in zijn prachtig gerestaureerde voormalige colonia estiva uit 1920, zoals de kindervakantieoorden voor stadse bleekneusjes uit het Mussolini-tijdperk heetten. Op de ochtend van zaterdag 17 augustus maakten partijleider Luigi Di Maio, voorzitter van het parlement Roberto Fico, de twee fractievoorzitters en nog twee belangrijke Vijfsterrenleden een wandeling door het pijnbomenbosje rond Grillo’s voormalige kindervakantiekolonie en hoorden de sprinkhanen bij de frisse waterbron snerpen: ‘We overleven het, we overleven het, we overleven het…’
Buiten het oog van de camera’s werd opgewekt met elkaar geluncht op het terras onder de pergola, er werd gelachen, de strategie werd doorgenomen, het zelfvertrouwen werd hersteld. Op dinsdag 20 augustus verklaarde premier Conte voor de senaat dat niet Salvini maar híj de regering ontbond. Omdat er met Salvini niet te werken viel. Dat was Grillo’s idee: keer de verhoudingen om en zoek een nieuwe meerderheid binnen dezelfde regering. Die meerderheid is er, samen met de PD.
Op 27 augustus dacht hij de troepen weer vaarwel te kunnen zeggen, met een geestige blog getiteld Ik heb God ontmoet, waarin hij zichzelf op de rug afbeelde als Mozes die de zee scheidt. Maar dat was nog te vroeg. Op 31 augustus moest hij de leden van zijn eigen beweging en de PD nog een keer genadeloos de mantel uitvegen, gezeten achter het bureau van zijn strandhuis met een wuivende pergola achter het raam, met het filmpje Sono esausto (‘Ik ben uitgeput’). Hou op met bakkeleien, met je onderscheiden, met ruziën wie de baas is. Ga samen om de tafel zitten. Besef dat het onze laatste kans is. Besef dat dit het moment is.
Het is gelukt. Schoorvoetend. We zullen zien.
