Direct naar artikelinhoud
InterviewFundamentalisme

Deze filosoof kruipt in het hoofd van fundamentalisten

Filosoof en theoloog Rik PeelsBeeld Sander Nieuwenhuys

De vraag waarom mensen de wending tot fundamentalisme maken ligt nog open. Filosoof en theoloog Rik Peels gaat een forse beurs gebruiken om tot nieuwe inzichten te komen.

Het nieuws deze week over salafistische scholen waar kinderen radicale ideeën opdoen, maakt eens te meer duidelijk dat fundamentalisme een hardnekkig probleem is. Filosoof en theoloog Rik Peels, verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam, krijgt een subsidie van 1,5 miljoen euro van de European Research Council, een beurs die is vrijgemaakt door de Europese Unie. Dat een filosoof die krijgt is een zeldzaamheid. Peels gaat hiermee de komende jaren onderzoek doen naar fundamentalisme.

Er wordt best wat onderzoek naar fundamentalisme gedaan. Waarom is er nog meer onderzoek nodig?

“Het onderzoek hiernaar loopt een beetje vast. Op een heel belangrijk punt: het lukt nog niet goed om te verklaren waarom mensen de wending naar fundamentalisme maken. Dus waarom ze radicaliseren in hun denken, want daar raakt dit thema natuurlijk aan. Een verklaring die wel is gegeven, is die van sociaaleconomische achterstelling, zoals discriminatie of armoede. Maar die heeft zijn beperkingen. Er zijn namelijk mensen die aan precies dezelfde achterstelling worden blootgesteld maar die helemaal niet radicaliseren en gewoon een goed leven leiden.”

Radicalisering wordt al door psychologen, criminologen, theologen en religiewetenschappers bestudeerd. Wat kan een filosoof daar aan toevoegen?

“De bestaande onderzoeken zijn vooral empirisch en historisch van aard. Wij gaan vooral nieuwe ideeën en modellen ontwikkelen. De kracht van filosofen zit in het denkwerk: ethische reflectie en de analyse van cruciale concepten. Ik kan van het onderzoeksgeld een flink aantal onderzoekers aannemen, waarmee ik dit samen ga doen. Tegelijk is het onderzoek geen ivoren-toren-filosofie: we zullen nauw samenwerken met terrorismedeskundigen en wetenschappers die alles weten van de geschiedenis van fundamentalisme. Uiteindelijk zal er ook een beleidsdocument uit het onderzoek voortkomen, dat de resultaten vertaalt naar de praktijk.”

Wat is het probleem met fundamentalisme?

“Terrorisme en geweld zijn de meest extreme uitingen van fundamentalisme. Maar er zijn ook andere uitingen die schadelijk zijn: ongelijke behandeling van mannen en vrouwen, bijvoorbeeld. Of ongelijke behandeling van mensen met een andere seksuele oriëntatie of een andere geloofsovertuiging.

“Uit eigen land is de tekening van de Nashvilleverklaring, begin dit jaar, een goed voorbeeld. Wie op grond van simplistisch lezen van de Bijbel als onfeilbaar boek zegt dat homoseksuele relaties zondig zijn en dat iedereen die daar anders over denkt geen ware christen is, zoals in die verklaring gebeurde, brengt anderen schade toe. Mensen die een homoseksuele oriëntatie hebben, worden terug de kast ingeduwd. Voor een goed, open en eerlijk gesprek is dan geen ruimte meer. Zo gooi je de deur in het slot – om even in de metafoor van de kast te blijven. We leven in een vrij land, dus mensen mogen hier zo over denken. Maar het is wel fundamentalistisch.”

Hoe denkt u het fundamentalisme-onderzoek weer verder te helpen?

“Mensen hebben de neiging om te denken dat de geloofsinhoud mensen fundamentalistisch maakt. Dat het in de overtuigingen zit. Maar een belangrijke vraag die ik wil verkennen is of het niet meer te maken heeft met een mindset. Dat fascineert me. In de filosofie is dit het terrein van de intellectuele deugden en ondeugden. Zo is ruimdenkendheid bijvoorbeeld een intellectuele deugd. Dat is geen overtuiging, maar een houding, die iets heeft van een karaktertrek. Het gaat dan niet om wat je precies denkt, maar om hoe je denkt.”

Valt een fenomeen als radicalisering wel te ‘kraken’? Er zijn nu eenmaal ook mensen die crimineel worden. Daar hebben wetenschappers ook nog nooit een sluitende verklaring voor gevonden.

“Toch geloof ik dat we door verschillende verklaringen naast elkaar te leggen – armoede, sociale isolatie, maar juist ook intellectuele ondeugden en andere karaktertrekken waar mensen zelf verantwoordelijk voor zijn – meer van fundamentalisme gaan begrijpen, en dat we het ook kunnen voorkomen. Je moet als het ware in het hoofd van deze mensen kruipen.”

Ook dat is toch niet mogelijk?

“Nee, dat klopt, tenminste: je kunt nooit exact iemands perspectief ervaren. Maar je kunt er wel dichterbij komen. Ons doel is om ideeën en concepten te ontwikkelen die precies dit doen: onderzoekers dichter bij de geest van een fundamentalist brengen.”

Lees ook:

Ik zal mijn geloof niet verlaten

Als tiener radicaliseerde hij, als twintiger ronselde hij voor het kalifaat en belandde hij in een Egyptische gevangenis. Als dertiger ijvert Maajid Nawaz voor een liberale islam.

Bekeerling is extra gevoelig voor jihad

Naar verhouding gingen Nederlandse bekeerlingen vaker op jihad dan moslims die een islamitische opvoeding kregen. Wat leert ons dat?