Genadeloos wordt duidelijk dat design het kwaad kan dienen

Het eerste dat de bezoekers van Design van het Derde Rijk krijgen te zien is het onbetwiste succesnummer van de nazi-vormgeving: de kever. Jarenlang had de Oostenrijkse ontwerper Ferdinand Porsche bij Duitse fabrikanten geleurd met zijn idee voor een kleine, goede en betaalbare auto, maar ze zagen er niets in. Zijn landgenoot Adolf Hitler wel. Nog geen twee weken nadat de nazi’s op 30 januari 1933 in Duitsland de macht hadden gegrepen, kondigde de Führer een ‘volksmotoriseringsplan’ aan. „Het is een bitter gevoel te weten dat miljoenen brave, vlijtige en degelijke mensen zijn verstoken van een verkeersinstrument dat vooral op zon- en feestdagen een bron van onbekend, vreugdevol geluk zou zijn”, zei hij toen.

Porsche kreeg de opdracht om zijn ontwerp voor een kleine auto voor de kleine man geschikt te maken voor massaproductie. Dat duurde langer dan verwacht. Pas op 26 mei 1938 legde Hitler de eerste steen van de fabriek in Wolfsburg voor de ‘Kraft durch Freude Wagen’, zoals de kever tot 1945 heette naar de nationaal-socialistische vrijetijdsorganisatie die een spaarplan voor de auto had ingesteld.

De vele duizenden Duitsers die voor de auto spaarden, hebben nooit een kever gekregen, want in nazi-Duitsland is hij nooit in serie geproduceerd. Al gauw na de ingebruikname ging de keverfabriek over op de productie van militaire voertuigen.

Na de Tweede Wereldoorlog lukte het wel om de auto onder de naam Volkswagen in massaproductie te nemen. Pas in 2003 werd het model door de tijd ingehaald en rolde de laatste Kraft durch Freude Wagen van de lopende band. Op de Volkswagen Golf na is het met ruim 21,5 miljoen stuks de meest geproduceerde auto ter wereld.

Misdadigheid

Na het bekijken van een kever uit de jaren dertig met het oorspronkelijke ovalen achterraampje met spijltje, worden de bezoekers van Design van het Derde Rijk geacht eerst naar de tweede verdieping van het Design Museum te gaan. Hier wordt als introductie een korte film vertoond die de geschiedenis van nazi-Duitsland uit de doeken doet, van de opkomst van Hitlers Nationalsozialistische Arbeiterpartei (NSDAP) in de jaren twintig tot de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust.

Hierna dalen de bezoekers af naar de eerste verdieping waar aan de hand van meer dan 250 vaandels, vlaggen, wapens, uniformen, meubels, radio’s, affiches, ontwerptekeningen, maquettes voor gebouwen en andere artefacten uit de nazi-tijd een beeld wordt gegeven de vormgeving van het Derde Rijk in de ruimste zin van het woord.

Alleen al de film, waarin de nadruk op de ongekende misdadigheid van het nazi-regime ligt, ontkracht het vooral op Twitter en andere sociale media klinkende verwijt dat het Design Museum uit effectbejag en sensatielust de eerste grote tentoonstelling over nazi-design ter wereld heeft georganiseerd.

Natuurlijk zal de tentoonstelling veel bezoekers trekken, maar de belangrijkste reden voor Design van het Derde Rijk is dat het hier gaat om een ten onrechte genegeerd deel van de design-geschiedenis, zo liet Timo de Rijk, directeur van het Design Museum, in de afgelopen twee jaar in interviews weten. Terwijl Duitsland in de jaren twintig met onder meer het in 1919 opgerichte en in 1933 door de nazi’s gesloten Bauhaus een hoofdrol speelde in het ontstaan en de ontwikkeling van de modernistische vormgeving en architectuur, heeft nazi-design nooit een plaats gekregen in musea en in de geschiedschrijving van de industriële vormgeving.

Maar de naoorlogse geschiedenis van design, architectuur en ook kunst is onbegrijpelijk als nazi-Duitsland wordt genegeerd. De doorbraak van het modernisme is bijvoorbeeld grotendeels een reactie op de gebeurtenissen in nazi-Duitsland. Kort gezegd: traditionalisme en classicisme raakten na 1945 besmet doordat de kunstliefhebber Hitler persoonlijk hier een sterke voorkeur voor had. Omgekeerd werd het modernisme zowel in moreel als esthetisch opzicht de goede stijl doordat Hitler er een hekel aan had.

Weerzin

Bovendien waren kunst, design en architectuur belangrijke onderdelen van de ‘totalitaire verleiding’ in het Derde Rijk. In geen ander land ter wereld, ook niet in Stalins Sovjet-Unie, werden de (toegepaste) kunsten op zo grote schaal en zo effectief ingezet om saamhorigheid onder de bevolking tot stand te brengen.

Dit laatste verklaart ook waarom Design van het Derde Rijk nu weerstand en weerzin oproept. Nog altijd kleeft aan kunst, design en architectuur de 19de-eeuwse, bijna religieuze drieëenheid ‘het goede, het ware en het schone’ en nog altijd bestaat het idee dat wie zich aan de kunsten laaft, een beter mens wordt. Design van het Derde Rijk maakt genadeloos duidelijk dat kunst en design ook heel goed in dienst kunnen staan van het kwaad, zoals velen Hitler en zijn nazi-regime beschouwen.

Ook toont de knappe en degelijke tentoonstelling in elf afdelingen, gewijd aan onderwerpen als ‘individu en massa’ en ‘verleiding en terreur’, hoe alomvattend design was in nazi-Duitsland. Het ging om niets minder dan Total Design, die moest leiden tot een nieuw Duitsland, een nieuwe Duitse volkscultuur en bovenal: de nieuwe Duitse mens. Centraal hierbij stond zuiverheid: in alle opzichten moest het nieuwe Duitsland worden ontdaan van „vreemde, ongezonde en on-Duitse smetten”, zo laten tal van boeken en affiches over rassenkunde en ontaarde kunst zien.

Lees ook Pas op met ‘moet kunnen’ bij nazi-glamourtentoonstelling

Modern én reactionair

De afdeling ‘Adolf Hitler: ontwerper en ontwerp’ behandelt onder meer de bemoeienissen van de Führer met de vormgeving van het nieuwe Duitsland. Al in de vroegen jaren twintig leverde Hitler een bijdrage aan de omvorming van de eeuwenoude swastika tot het rechtsdraaiende hakenkruis van de NSDAP dat zou uitgroeien hét symbool van het Derde Rijk. Later gaf de hartstochtelijke muziek- en architectuurliefhebber Hitler precieze aanwijzingen aan de architecten die de gebouwen van het nieuwe Duitsland ontwierpen. Van zijn lievelingsarchitect Albert Speer staat nu een groot houten dressoir in Den Bosch, dat eens in de Neue Reichskanzlei in Berlijn stond.

Hitler had een hartgrondige hekel aan modernistische kunst en architectuur en dus spreekt het vanzelf dat veel kunstwerken, waaronder drie grote bronzen beelden van gespierde mensen van Arno Breker, en gebruiksvoorwerpen zoals een aantal robuuste, zware houten meubels, aansluiten op de Heimatstil en de klassieke traditie. Maar zeker als het om nieuwe, technische apparaten ging, bleef eigentijdse vormgeving ook tot de mogelijkheden behoren, zo laat bijvoorbeeld het strakke radiotoestel Arbeitsfront-Empfänger DAF 1011 uit 1935 zien. Zo maakt de tentoonstelling en passant duidelijk dat het Derde Rijk, anders dan de mythe van het puur reactionaire, anti-modernistische nazi-Duitsland wil, ook in de kunst, vormgeving en architectuur een curieus amalgaam van traditie en moderniteit was.

Plattegronden

De laatste afdelingen van de tentoonstelling tonen de vormgeving van de twee pijlers waarop het Derde Rijk rustte: de ‘verwijdering’ van de Joden en andere ongewenste bevolkingsgroepen uit het Derde Rijk en de verovering van Lebensraum.

De eerste pijler kwam uiteindelijk neer op de Holocaust. Onder meer plattegronden van vernietigingskampen als Auschwitz-Birkenau en Treblinka en ontwerptekeningen van crematoria brengen hier in beeld hoe minutieus en grondig de industriële vernietiging van zes miljoen Joden werd vormgegeven.

Het streven naar Lebensraum voor Duitsland leidde ten slotte tot de vernietigingsoorlog tegen de Sovjet-Unie. Nog indringender dan de wapens en helmen op Design van het Derde Rijk tonen de ontwerpen voor de inrichting van het veroverde land in Oost-Europa hoe ongekend gewelddadig de Tweede Wereldoorlog in Oost-Europa was. Van de oorspronkelijke bebouwing is op de tekeningen geen spoor meer te bekennen. Het veroverde land moest helemaal op de schop genomen, zo was de bedoeling. Nieuwe, lieflijke Duitse dorpjes en boerderijen moesten er worden gebouwd die zouden worden bewoond door boeren uit West-Europa die de plaats innamen van de gedeporteerde of vermoorde Slavische bewoners. In tegenstelling tot de ontwerpen voor de vernietigingskampen behoren de ontwerpen voor de Ostgebiete tot de weinige plannen op Design van het Derde Rijk waarvan weinig is terechtgekomen.

Aanvulling 9 september 2019: Rond het tussenkopje ‘Weerzin’ is een passage over naoorlogs design toegevoegd.