De recidive onder jeugdcriminelen neemt toe. Is systeemtherapie de oplossing?

Er is goed en slecht nieuws. Het goede nieuws: de jeugdcriminaliteit in Nederland neemt nog steeds af, zo tonen cijfers van het CBS. Het is een trend die sinds het begin van deze eeuw is ingezet en blijft voortduren.

Het slechte nieuws: ‘eens een dief, altijd een dief’ gaat vaker op. De recidive neemt namelijk toe. 38 procent van de jongeren tussen de 12-24 jaar gaat binnen twee jaar opnieuw de fout in, zo blijkt uit CBS-cijfers over 2015. In 2012 ging het nog om 34 procent.

Om afname van de recidive te bewerkstelligen voert minister Sander Dekker (Rechtsbescherming) een nieuwe aanpak van jeugdcriminaliteit in, zo liet hij voor het zomerreces weten. Lang opsluiten wordt minder belangrijk. Dat jongeren tijdens detentie contact houden met de omgeving wordt juist belangrijker.

Concreet betekent dat bijvoorbeeld dat een aantal jeugdgevangenissen gaat sluiten, het ­gebruik van de elektronische enkelband zal toenemen en er meer wordt ingezet op kleinschalige jeugdgevangenissen dichter bij de leefomgeving van de jongeren, zoals de Kleinschalige Voorziening in Nieuw-West.

Het is een logische ontwikkeling, vindt Thimo van der Pol (Gent, 1975). Hij is onderzoeker bij het Amsterdam UMC en werkt ook bij de Amsterdamse instelling Inforsa, waar hij als forensisch psychotherapeut focust op de criminele jongere en de relatie met zijn – zelden haar – omgeving. ‘Het systeem’ heten ouders, vrienden en school in het jargon van de psychologie. De therapie die Van der Pol geeft, heet dan ook systeemtherapie.

Een systeemtherapeut zit niet alleen een-op-een met een 18-jarige winkelovervaller in een kamertje om over het delict te praten, maar nodigt ook vrienden en familieleden uit. Of hij gaat op huisbezoek. Of naar het pleintje waar zo’n jongere ’s avonds vaak met vrienden hangt.

In zijn proefschrift (2018) toonde Van der Pol aan dat systeemtherapie de effectiefste behandeling is bij jongeren met zware delicten achter hun naam.

Wat is de effectiviteit van systeemtherapie in vergelijking met individuele therapie?

“Beide therapievormen dringen jeugdcriminaliteit met bijna 90 procent terug. Een belangrijk verschil is echter dat systeemtherapie veel effectiever is voor jongeren met ernstige cannabisverslaving en psychiatrische problematiek, die zwaardere delicten, zoals geweldsdelicten plegen. Laat dit nou net de jongeren zijn die vaak in de justitiële molen terechtkomen. Als jeugdrechters vaker systeemtherapie opleggen in plaats van jeugddetentie zal de recidive dalen, denk ik.”

Wat zijn de kosten van systeemtherapie in vergelijking met individuele therapie?

“Het is arbeidsintensiever en kost daarom ruim twee keer zo veel. Op den duur pakken de maatschappelijke kosten echter lager uit. De overlast en pijn die criminaliteit voor andere mensen veroorzaakt, nemen af.”

“Daarom is het zo jammer dat er zo weinig systeemtherapeuten werken met de jongeren in jeugdgevangenissen. Alleen in Teylingereind, in Sassenheim, werken er vijf. In de andere zes Nederlandse jeugdinrichtingen is geen systeemtherapie beschikbaar, helaas.”

Waarom werkt systeemtherapie bij criminele jongeren beter?

“Omdat jongeren beter luisteren naar hun familie en vrienden dan naar een therapeut, rechter of politieagent. De positieve factoren die jongeren op het rechte pad houden – een goede relatie met ouders, een opleiding volgen of baan hebben – wil je versterken. De negatieve invloeden op crimineel gedrag wil je uit­schakelen. Dat is de beste manier voor een langdurige gedragsverandering.”

Ongeveer de helft van de deelnemers aan de Top 600 heeft een lichtverstandelijke beperking – een IQ onder de 85 – en beperkte empathische vermogens. Wat betekent dat voor de therapie die je kunt geven?

“Naast leren praten over gevoelens en het verbeteren van communicatie met de omgeving werkt systeemtherapie ook aan praktische zaken, zoals schuldsanering en het organiseren van dagbesteding. Het is praktisch en past goed bij jongeren met wat minder cognitieve capaciteiten. Voor andere vormen van therapie moet je je kunnen verplaatsen in anderen, bijvoorbeeld. Voor een deel van de criminele jongeren is dat wat te hoog gegrepen.”

Betekent de effectiviteit van systeemtherapie dat de oorzaak van crimineel gedrag altijd in de omgeving ligt?

“Nee, want systeemtherapie helpt niet altijd. De omgeving is een zeer belangrijke factor, maar er zijn meer factoren die invloed hebben op crimineel gedrag. Soms is de psychologische oorzaak daarvan te diep ingesleten om te verhelpen.”

“Er is ooit een experiment gedaan met een moeder die totaal geen inlevingsvermogen toont als ze haar baby aankijkt, het zogenaamde still face-experiment. Die baby kijkt aan tegen een mimiekloze, koude moeder. De baby weet zich vervolgens geen raad met de eigen emoties. Dat leidt bij de baby tot woede, verwarring en verdriet, terwijl het experiment maar één minuut duurt. Kun je je voorstellen wat er gebeurt als iemand z’n hele jeugd zulke ouders heeft? Dan is het inlevingsvermogen en de hechting met andere mensen zo beperkt ontwikkeld dat je dat in sommige gevallen niet meer kunt repareren.”

Wat als Willem Holleeder op z’n 16de bij u in systeemtherapie was gekomen?

“Dan is er een kans dat het anders zou zijn gelopen, al is het onmogelijk om te zeggen hoe groot die kans is. Voor het antwoord op die vraag heb je een tijdmachine nodig.”

“Het staat echter vast dat je sommige jonge Holleeders met systeemtherapie uit een criminele loopbaan kunt halen.”