Achtergrond

Terwijl corruptie Guatemala gijzelt, kijkt de wereld weg

Vlak voor de verkiezingen is Guatemala teruggevallen in oude patronen van corruptie en straffeloosheid. En juist in het heetst van die strijd trekt de internationale gemeenschap haar steun in. “Het land gaat een duistere periode tegemoet en de EU is daar mede verantwoordelijk voor.”

Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee
In 2015 was Guatemala nog vervuld van hoop toen ex-komiek en politieke outsider Jimmy Morales werd verkozen tot president. Zijn verkiezingsslogan liet weinig te wensen over: ‘ni corrupto, ni ladrón’ (‘noch corrupt, noch een dief’). Morales steunde de strijd tegen corruptie waarin CICIG (een anti-corruptieorgaan mede opgezet door de Verenigde Naties) sinds enkele jaren grote successen boekte. Tot voldoening van de Guatemalteken werden talloze leden van de machtige elite, onder wie een ex-president en verschillende topbestuurders, veroordeeld en gevangen gezet.

Hoe anders is dat vandaag. Aanstaande zondag kunnen Guatemalteken opnieuw naar de stembus, maar dit keer is het volgens velen kiezen tussen twee kwaden. Sandra Torres is een voormalige first lady die beschuldigd wordt van corruptie; Alejandro Giammattei zou als gevangenisdirecteur deel uit hebben gemaakt van een criminele organisatie die verschillende gevangenen heeft geëxecuteerd.

In de afgelopen vier jaar is er veel veranderd. Met de steun van Morales aan CICIG (Internationale Commissie tegen Straffeloosheid in Guatemala) was het gauw afgelopen toen de commissie haar pijlen op Morales zelf, en zijn familie, richtte. CICIG begon een zaak waarin het de president beschuldigt overheidsgelden te hebben gebruikt om zijn campagne te financieren, maar vanwege zijn immuniteit is Morales niet veroordeeld. Nadat het onderzoek naar hem startte, kondigde Morales aan het deze maand aflopende mandaat van CICIG niet te verlengen.

Processen die fundamentele verandering teweegbrengen, voltooi je niet in een paar jaar

Niet alleen de president, ook de internationale gemeenschap lijkt haar interesse in de organisatie te hebben verloren. Marlies Stappers van Impunity Watch, dat zich inzet voor mensenrechten in onder meer Guatemala, vindt het terugtrekken van de internationale gemeenschap funest voor de ontwikkeling van het land.

De kortetermijnvisie van de EU

“CICIG is een initiatief van de Verenigde Naties en van Guatemalteekse autoriteiten, maar draaide op vrijwillige donaties van de VS en de EU”, legt Stappers uit. “Daarnaast vervulde de EU een belangrijke coördinerende rol.” CICIG ondersteunt de Guatemalteekse instituties die zich richten op onderzoek naar en vervolging van clandestiene veiligheidstroepen en criminele groepen die geïnfiltreerd zijn in het staatsapparaat. Maar juist toen het werk van CICIG haar vruchten afwierp, begon in Europa een rechtsere wind te waaien, waardoor ontwikkelingshulp en buitenlandse ondersteuning simpelweg minder prioriteit kregen.

En zonder die internationale steun is het vrijwel onmogelijk het goede werk van CICIG voort te zetten, vertelt Stappers. “Wanneer je in een land als Guatemala de strijd aangaat met de machtige elites, kun je verwachten dat die terug zullen slaan. Juist daarom moeten buitenlandse partijen zich langere tijd aan zo’n project committeren. Processen die fundamentele veranderingen teweegbrengen, voltooi je niet in een paar jaar.”

Oude praktijken uit de burgeroorlog, zoals militarisering van de staat en geweld tegen inheemse leiders, worden weer in ere hersteld

Toewijding aan het project wordt bemoeilijkt door het terugtrekken van diverse Europese ambassades uit Guatemala, waaronder die van Nederland. Hierdoor kunnen buitenlandse missies zich minder richten op de lange termijn. Sanne Weber, onderzoeker aan de universiteit van Birmingham, was namens Impunity Watch jarenlang actief in Guatemala en ziet de bemoeienis met het land al jarenlang afnemen. “Geopolitiek is het geen belangrijk land. Ook leverde internationale steun jarenlang weinig op in de verbetering van de mensenrechtensituatie. Daarom is het zo kwalijk dat juist nu er wél succes werd behaald, de internationale gemeenschap zich terugtrekt.”

Wegvallen van Europese steun levert gevaar op

“Het voorbeeld van Guatemala staat niet op zichzelf”, zegt Stappers. “Kijk naar Irak, naar Syrië. We beginnen daar iets op te bouwen, te rammelen aan ondemocratische structuren en praktijken. Daar maak je vijanden mee, dan kun je niet na vijf jaar een land in de steek laten en het zelf maar uit laten zoeken. Zo geven we onze eigen succesverhalen, de zogeheten best practices, ook helemaal niet de tijd om te beklijven.”

“Je kunt als EU niet eerst enthousiast dappere, kritische activisten ondersteunen, om vervolgens, als het spannend wordt, weg te lopen”, vindt Stappers. De Guatemalteken staan er nu weer alleen voor en dat is niet zonder gevolgen: rechters en activisten worden bedreigd en monddood gemaakt, of erger. In 2018 kende Guatemala al een enorme toename in moorden op land- en milieuactivisten. Met name oorspronkelijke bewoners zijn het slachtoffer. Stappers: “Je ziet nu dat oude praktijken uit de burgeroorlog, zoals militarisering van de staat en geweld tegen inheemse leiders, weer in ere worden hersteld.”

Bij de eerste verkiezingsronde op 16 juni hebben de oude elites zich weer laten gelden. Verschillende kandidaten, onder wie de aanvankelijk kansrijke Thelma Aldana, werden gediskwalificeerd of gewoonweg kaltgestellt, waardoor twee kandidaten uit het bekende corrupte circuit boven zijn komen drijven. Opvallend genoeg was de EU niet aanwezig bij de eerste verkiezingsronde, en zal dat tijdens de tweede ronde ook niet zijn. “Er was geen waarnemingsmissie van de EU uitgenodigd, maar er is misschien ook te weinig diplomatie bedreven om die uitnodiging af te dwingen”, zegt Stappers (zie kader). “Buitenlandse aanwezigheid is zo belangrijk, maar de EU heeft de kans laten lopen om een rol te spelen.”

Wanneer is de EU aanwezig bij verkiezingen?

Het wereldwijd ondersteunen van democratie is een prioriteit voor de Europese Unie. Verkiezingswaarnemingsmissies zijn hierin een belangrijk instrument. Via verkiezingswaarneming hoopt de EU bij te dragen aan de vredige overdracht van politieke macht. Maar voordat een verkiezingswaarnemingsmissie plaatsvindt, moet er aan drie voorwaarden voldaan worden:

  • De EU biedt alleen ondersteuning aan nationale verkiezingen.
  • Het gastland dient de EU uit te nodigen.
  • Er moet in het gastland reeds een langlopende missie (een vaste EU-delegatie) aanwezig zijn.

In speciale gevallen kan de EU echter besluiten toch een verkiezingsproces op locatie te volgen, zelfs als niet voldaan is aan alle voorwaarden. In het geval van Guatemala is dat niet gebeurd, omdat de EU-lidstaten niet op één lijn zouden zitten over de kwestie, aldus Marlies Stappers.

Bron: Europees Parlement

Noord-Amerikaanse symptoombestrijding

“De strijd tegen corruptie, en dus het werk van CICIG, geniet enorme steun onder de Guatemalteken”, zegt Weber. “Al het verdoezelde geld is geld dat niet naar sociale zaken gaat. De corruptie houdt zo de grote armoede en ongelijkheid in stand.” En niet alleen het wegkijken van de Europese Unie, maar ook het beleid van de Verenigde Staten treft Guatemala hard. Zo werd de jaarlijkse bijdrage van ongeveer 5 miljoen dollar aan CICIG stopgezet. Toen Morales aankondigde dat hij het mandaat niet zou verlengen, bleef het stil in de VS.

De VS ruilen CICIG en een stabieler Guatemala in voor hun eigen belang op migratiegebied

Net zo schadelijk is het recente akkoord tussen Guatemala en de VS, dat bepaalt dat migranten (bijvoorbeeld uit buurlanden El Salvador en Honduras) die door Guatemala reizen ook daar asiel aanvragen. De VS hopen hiermee de migrantenstroom aan hun eigen grens een halt toe te roepen. “De VS ruilen zo CICIG en een stabieler Guatemala in voor hun eigen belang op migratiegebied”, zegt Stappers. “Voor Morales en de politieke elite telt alleen straffeloosheid; zonder CICIG hebben zij niets te vrezen. Maar Guatemala heeft geen enkel systeem om migranten op te vangen of hun veiligheid te garanderen, en daarom zal het akkoord het land alleen maar verder ontwrichten.”

Maar ook voor de VS kan het op lange termijn slecht uitpakken; hoe instabieler Guatemala is, hoe meer migranten uiteindelijk toch naar de Noord-Amerikaanse grens zullen trekken. Maar voor de VS telt slechts de korte termijn, en die belooft een stop op de migratie.

In Guatemala heeft het akkoord tot veel protest geleid. Het zou de zoveelste vernedering zijn in de lange geschiedenis van Noord-Amerikaanse bemoeienis in het land. Morales wordt verweten een marionet te zijn van Trump, wetend dat hij op het gebied van mensenrechten van de Noord-Amerikaanse president weinig berispingen hoeft te verwachten.

Maar langzaamaan wordt de Guatemalteekse bevolking ook moe. Het ontbinden van CICIG, het akkoord met de VS, de corrupte presidentskandidaten en de toenemende straffeloosheid schetsen een duister beeld van hedendaags Guatemala. “Het was een internationaal succesverhaal, maar dit is wat er gebeurt als je niet blijft investeren”, zegt Stappers. “Nu gaat het land een duistere periode tegemoet, en wij als EU zijn daar mede verantwoordelijk voor.”

 

Activisten in de strijd voor een rechtvaardig Guatemala

De VN is blut. En mensenrechten zijn de dupe

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Verder lezen?

Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?

Word abonnee

  • Digitaal + magazine  —   8,00 / maand
  • Alleen digitaal  —   6,00 / maand
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen

Factuurgegevens

Je bestelling

Product
Aantal
Totaal
Subtotaal in winkelwagen  0,00
Besteltotaal  0,00
  •  0,00 iDit is het bedrag dat automatisch van je rekening wordt afgeschreven.

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons