Hitteplan redde duizenden levens, ouderen soms zelfs veiliger tijdens hete periodes

Dat blijkt uit een analyse van de sterftestatistieken sinds 1995, uitgevoerd door de Volkskrant. Bij hittegolven in 2003, 2004, 2005 en 2006 kwamen er in totaal nog zo’n drieduizend mensen méér om dan in vergelijkbare weken zonder hittegolf. Bij recentere hittegolven was er nauwelijks nog oversterfte – tijdens de hittegolven van juli 2013 en juni 2015 gingen er zelfs iets minder ouderen dood dan normaal.

Dat is ‘heel lastig toe te schrijven aan afzonderlijke maatregelen’, benadrukt Werner Hagens van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), coördinator van het Nationaal Hitteplan dat sinds 2007 bij heet weer soms ingaat en naar verwachting ook de komende dagen van kracht zal zijn. Zo is de welvaart toegenomen, zijn woningen beter geïsoleerd en hebben meer mensen en zorginstellingen een airco.  ‘Maar toch, het bewustzijn wordt groter. Je merkt het aan alles: van het uitdelen van water op stations tijdens hittegolven, tot de matrixborden die aangeven dat je op tijd moet drinken. Het publiek heeft er meer oog voor gekregen dat warm weer niet alleen een fijne periode is waarin je een terrasje pakt, maar dat kwetsbare mensen er ook aan kunnen sterven.’

Griepgolf

Ook het verloop van hittegolven zelf maakt uit. ‘Wordt het in één klap warm, dan is het effect heftiger’, zegt Hagens. Tijdens de meest recente hittegolf – die van juli vorig jaar – bleef de sterfte bovendien waarschijnlijk mede beperkt omdat er daarvoor een lange griepgolf was geweest. Die had, wrang genoeg, veel van de allerkwetsbaarste mensenlevens al opgeëist. Volgens de cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) overleden er tijdens de hittegolf uiteindelijk ongeveer honderd mensen per week extra. Omgerekend naar het sterftecijfer per 100 duizend inwoners, was de oversterfte zelfs verwaarloosbaar.

Experts wezen er in deze krant al eerder op dat de oversterfte bij hittegolven lijkt af te nemen. De sterftecijfers van het CBS die de Volkskrant doorrekende, bevestigen dat beeld. Vooral ouderen zijn gevoelig. Tijdens de hittegolven van 2003 en 2006 steeg de sterfte van 80-plussers met vijftig sterfgevallen per 100 duizend mensen per week. Dat is ongeveer 25 procent hoger dan het gebruikelijke aantal in die tijd van het jaar, ruim tweehonderd sterfgevallen per 100 duizend ouderen per week. Tien jaar later ging de sterfte onder ouderen tijdens de hittegolven van 2013 en 2015 opvallend genoeg juist iets omlaag.

In een oudejaarsconference stak Claudia de Breij nog de draak met het op het oog voor de hand liggende advies van het RIVM om bij hitte genoeg te drinken, het huis koel te houden en niet onder een te warme deken te slapen. ‘Ook dat heeft denk ik geholpen de aandacht te vergroten’, zegt Hagens. ‘Ik vond het in elk geval erg grappig.’

Verantwoording: Hoe gingen we te werk?

Voor het cijfermatige deel van dit onderzoek combineerden we de sterftegegevens per week van het CBS, uitgesplitst naar leeftijd, met het overzicht van hittegolven van het KNMI.

Vervolgens pasten we eerst een methode van het CBS zelf toe: neem de sterfte tijdens een hittegolfweek, en vergelijk die met de sterfte in dezelfde week in omliggende jaren waarin er géén hittegolf was. Dat leverde grafiekjes op zoals deze:

De rode lijn is het gemiddelde van de jaren 2004, 2005, 2007 en 2008 (zónder het ‘hittegolfjaar’ 2006). Merk op dat de rode lijn op en neer golft: een bekend patroon, want in de winter ligt de sterfte altijd iets hoger. Duidelijk is te zien hoe de sterfte met enkele honderden omhoog gaat in de weken 27 tot en met 30: er was toen een dubbele hittegolf in ons land.

Die oversterfte berekenden we vervolgens, door simpelweg de gemiddelde  sterfte af te trekken van de piek. In dit geval:

Week 27: 298 doden
Week 28: 99 doden
Week 29: 473 doden
Week 30: 693 doden

Wat uitkomt op een totaal van 1.563 overledenen extra ten opzichte van andere jaren, ofwel een oversterfte van 488 levens per hittegolfweek.

Voer die berekening uit voor de negen hittegolven die ons land telde sinds 2000, en het resultaat is de volgende grafiek, waarin duidelijk te zien is dat de oversterfte per week per hittegolf steeds lager wordt en in 2013 en 2015 zelfs iets lager ligt dan in de omliggende jaren:

Maar helemaal eerlijk is dat niet: de bevolking zelf varieert immers ook in omvang. Om een eerlijker beeld te krijgen, rekenden we de absolute aantallen overledenen om naar de sterfte per honderdduizend inwoners. Dat levert dit beeld (de trendlijn tekenden we er voor de aardigheid in):

Maar bij hittegolven zijn het de ouderen die het zwaarst worden getroffen. Daarom deden we nog een deelberekening, waarbij we dezelfde getallen uitrekenden voor 65-plussers en 80-plussers. Dat leverde als uitkomst deze grafiek op, van de de oversterfte per honderdduizend ouderen per hittegolfweek:

_{(Met dank aan Carel Harmsen (CBS) en Werner Hagens (RIVM), grafieken: De Volkskrant)}