Het Koude Oorlog-denken is weer helemaal terug, en Europa kijkt verdeeld toe

Er zijn weinig plekken waar de veranderende verhoudingen in de wereld zo duidelijk zichtbaar worden als in de Zuid-Chinese Zee. Want de groeiende wereldmacht China stelt zich steeds assertiever op rond de eilanden, koraalriffen en lagunes van die tropische kustzee.

Hoewel een internationaal arbitragetribunaal in Den Haag al een paar jaar geleden heeft bepaald dat Peking geen recht heeft op het zeegebied, trekken de Chinezen zich daar niks van aan. Ze stationeren radar- en raketsystemen op zelfaangelegde eilanden, proberen westerse marineschepen te intimideren en houden marine-oefeningen om omringende landen angst aan te jagen. Voor Peking is de territoriale claim op de Zuid-Chinese Zee onderdeel van zijn ambitie om in Azië een grote Chinese invloedssfeer op te eisen.

Ook de Monroe-doctrine is terug

Duizenden kilometers westelijker probeert ook Rusland de laatste jaren weer een machtssfeer te claimen. Zo zijn de Russen hun kleine zuiderbuur Georgië al binnengevallen, hebben ze het Oekraïense schiereiland de Krim geannexeerd en steunen ze heimelijk rebellen die een hap uit Oekraïne hebben genomen.

En nog weer veel verderop, in het Amerikaanse Witte Huis, praten president Donald Trump en zijn adviseurs tegenwoordig ook weer openlijk over hun eigen Amerikaanse invloedssfeer. De Amerikanen hebben zelfs de oude imperialistische Monroe-doctrine, vernoemd naar de negentiende-eeuwse president James Monroe, weer publiekelijk van stal gehaald. Op grond van die doctrine horen andere mogendheden zich afzijdig te houden in Noord-, Midden- en Zuid-Amerika.

Toen Rusland onlangs een klein contingent militairen naar het verscheurde Venezuela stuurde, reageerde de Amerikaanse regering dan ook geërgerd. “Dit is ons halfrond”, bromde nationaal veiligheidsadviseur John Bolton. “De Russen horen zich hier nergens in te mengen. Dit is een vergissing van hen.”

Het denken in invloedssferen, waarbij grote mogendheden indirect macht uitoefenen over zwakkere landen, is hiermee weer helemaal terug.

De verdeling was helder

Tijdens de Koude Oorlog beschikten zowel de VS als de Sovjet-Unie over zo’n machtssfeer. Tot het Sovjet-blok hoorden onder meer landen in Centraal- en Oost-Europa, de Baltische staten, Laos, Cuba, Noord-Korea, Noord-Vietnam en zelfs landen als Oostenrijk en Finland. Het Amerikaanse blok omvatte onder andere Canada, Midden- en Zuid-Amerika, landen in West-Europa, Japan, Zuid-Korea, Taiwan, Australië en Zuid-Vietnam.

Waar de blokken niet scherp afgebakend waren, zoals in Vietnam en Afghanistan, voerden de twee machten zogenoemde proxy wars – oorlogen via zetbazen. En Cuba werd een gevaarlijk flash point, waarover bijna een kernoorlog ontstond, omdat het ondanks zijn ligging voor de Amerikaanse kust toch tot de Sovjet-invloedssfeer behoorde.

Achterhaald concept

Na het einde van de Koude Oorlog, begin jaren negentig, kwam met name in het Westen het idee op dat zulke invloedssferen een achterhaald concept waren. Leiders als de Amerikaanse president Barack Obama, Navo-chef Jens Stoltenberg en de Duitse bondskanselier Angela Merkel verkondigden om het hardst dat het internationaal recht en de soevereiniteit van landen voortaan boven de rauwe macht van de grote mogendheden zouden gaan. 

Economische mondialisering en de opkomst van cyberoorlog, satellieten en op afstand bestuurbare drones zouden de nabijheid van de fysieke machtssferen ook overbodig maken. Merkel hekelde in 2014 in een toespraak in Australië de ‘oude ideeën over invloedssferen, die lak hebben aan het internationale recht’.

Maar ondertussen breidde het Westen zijn eigen invloed wel degelijk uit, soms tot aan de grenzen van China en Rusland, wat bijdroeg aan een gevoel van omsingeling in Moskou en Peking. Russische machthebbers zagen bijvoorbeeld tot hun schrik hoe Amerika flirtte met voormalige Sovjet-republieken in de Kaukasus en Centraal-Azië. En China zag de Amerikanen in Azië nauwere banden aanknopen met landen als Vietnam en Cambodja.

Geopolitieke herschikking

Inmiddels concurreren de grote mogendheden dan ook weer volop met elkaar om machtssferen. Naast de hoofdrolspelers Amerika, Rusland en China proberen tegenwoordig ook andere regionale machten aan de weg te timmeren.

“Er is een grote geopolitieke herschikking aan de gang”, zegt David Criekemans, hoofddocent internationale politiek aan de Universiteit Antwerpen. “Het beeld is nog onoverzichtelijk en verwarrend, maar er zijn zich duidelijk meerdere polen aan het ontwikkelen. We gaan toe naar een nieuw wereldsysteem.”

Zo probeert India bijvoorbeeld in de Himalaya en in de Indische Oceaan zijn eigen voor- en achtertuin veilig te stellen. Turkije zou in zijn regio ook graag een soort neo-Ottomaanse dampkring creëren. En Iran heeft in enkele decennia een flinke sjiitische invloedszone uitgehakt, die zich via Irak, Syrië, Gaza en Libanon uitstrekt tot aan de Middellandse Zee. 

“We waren hier in het Westen een beetje gaan denken dat de hele wereld vanzelf één grote liberale invloedssfeer zou worden”, zegt Criekemans. “Maar nu worden we wakker. We komen erachter dat de wereld zo niet werkt. Achteraf bezien was de Koude Oorlog met zijn twee grote, afgebakende blokken natuurlijk ook een aberratie. We keren op dit moment in feite terug naar normale, klassieke geopolitiek, zoals we die voor de Tweede Wereldoorlog hadden.”

Afspraken over machtszones

In de negentiende eeuw en het begin van de twintigste eeuw wedijverden de toenmalige mogendheden Frankrijk, Duitsland, Groot-Brittannië, Oostenrijk, Italië, Rusland en de VS met elkaar om invloedssferen. Daarbij maakten ze soms expliciet afspraken over hun machtszones, waarbij de scheidslijnen zelfs dwars door zwakkere landen konden lopen. 

Zo was een belangrijk deel van China rond het begin van de twintigste eeuw opgesplitst in invloedszones van Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland en Rusland. Het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk sloten in 1904 een akkoord waarin ze hun zones in Siam, het huidige Thailand, vastlegden. En de Britten en Russen sloten in 1907 zo’n akkoord over hun respectievelijke invloedsgebieden in Perzië, het huidige Iran. Invloedssferen kunnen als een buffer fungeren en een grote mogendheid daardoor een gevoel van veiligheid geven.

“Het was vroeger makkelijker dan nu om afspraken te maken over invloedssferen”, zegt Amitai Etzioni, hoogleraar internationale betrekkingen aan George Washington University. “Want er waren wel staten, maar geen natiestaten. De massa’s speelden nauwelijks een rol. De elites van landen konden dus deals met elkaar sluiten, zonder rekening te houden met de mening van hun bevolking.”

Soft power en de agressieve aanpak

De twee huidige grote rivalen van het Westen, China en Rusland, opereren overigens nogal verschillend. Want ondanks het Chinese spierballenvertoon in de Zuid-Chinese Zee gaat Peking doorgaans zeer geleidelijk te werk, met economische samenwerking, leningen en investeringen, en soft power. Zo gebruiken de Chinezen hun ambitieuze Belt and Road-infrastructuurinitiatief, een nieuwe Zijderoute, om van Kazachstan tot de Balkan en van Mongolië tot Indonesië invloed te verwerven. Terwijl Rusland, met zijn relatief zwakke economie, vooral militariseert. Moskou treedt een stuk agressiever op, met cyberaanvallen, moorden, heimelijke militaire operaties en propaganda om rivalen te destabiliseren.

Een belangrijke gemene deler, die de verhoudingen ook compliceert, is wel dat beide mogendheden deels worden gedreven door revanchisme. Want onder de machthebbers in Peking leeft sterk het idee dat China in de negentiende en twintigste eeuw onder de duim is gehouden door westerse mogendheden en dat hun grote land met zijn 1,4 miljard inwoners nu zijn normale, rechtmatige machtspositie in de wereld weer verwerft.

 En president Vladimir Poetin vindt dat Rusland na de Koude Oorlog is ‘verraden’ door het Westen, omdat de Navo en de Europese Unie zich oostwaarts uitbreidden en westerse regeringen zich de laatste decennia steeds meer mengden in de Russische ‘achtertuin’. In Poetins ogen horen Centraal- en Oost-Europa, de Kaukasus en Centraal-Azië eigenlijk tot de natuurlijke Russische invloedssfeer.

Oorlogen in de maak?

De grote vraag voor westerse regeringen is nu hoe ze moeten omgaan met deze nieuwe rivaliteit. Want dit soort grote geopolitieke verschuivingen hebben in de geschiedenis vaak geleid tot oorlog. De opkomst van een nieuwe, meer zelfbewuste mogendheid, die opkomt voor zijn belangen, maakt de heersende macht veelal onzeker, en geneigd de status-quo te verdedigen.

Zo veroorzaakten de ambities van het opkomende Engeland in de zeventiende eeuw meermaals wapengekletter met de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, de supermacht van die tijd. En de opkomst van Duitsland ontaardde in de negentiende eeuw en twintigste eeuw in drie grote oorlogen met de heersende machten Frankrijk, Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie.

Sommige analisten pleiten er daarom voor dat de Amerikanen met de Chinezen en Russen om de tafel gaan zitten om afspraken te maken over hun machtsblokken. “De Amerikanen zullen de feiten onder ogen moeten zien”, zegt expert Ko Colijn van instituut Clingendael. “Want de suprematie van de VS in de wereld is waarschijnlijk voorbij. Om oorlog te voorkomen, moeten de Amerikanen plaats gaan inruimen voor Rusland en China. Ik hoop dat ze dat kunnen accepteren en dat ze tot een soort grand bargain met de Chinezen en Russen kunnen komen.”

Grieven uit het verleden

Maar niet iedereen is er gerust op. En ook niet alle deskundigen zijn ervan overtuigd dat zo’n potje kwartetten met landen en regio’s een goed idee is. Sommigen wijzen erop dat dergelijke Realpolitik wel heel hard botst met het recht op zelfbeschikking van kleinere en zwakkere landen. Anderen voorspellen dat China en Rusland, gedreven door hun grieven uit het verleden, niet snel genoegen zullen nemen met Amerikaanse concessies.

“Ruslands historische invloedssfeer eindigt niet in Oekraïne”, waarschuwt de Amerikaanse geopolitiek expert Robert Kagan in een essay in het blad Foreign Policy. “Zij begint in Oekraïne en strekt zich uit tot de Baltische staten, de Balkan, en het hart van Centraal-Europa. En binnen Ruslands traditionele invloedssfeer hebben andere naties geen autonomie of zelfs maar soevereiniteit. Er was geen onafhankelijk Polen onder het Russische Rijk of onder de Sovjet-Unie.’

Een probleem is bovendien dat invloedssferen elkaar vaak deels overlappen. Zelfs als het lukt om er afspraken over te maken, schuren de zones veelal ongemakkelijk tegen elkaar aan, wat tot oorlog kan leiden.

“Als de VS een terugkeer van invloedssferen accepteren, zal dat de internationale verhoudingen niet kalmeren”, stelt Kagan. “Het zou de wereld alleen maar terugbrengen naar de toestand zoals die was aan het einde van de negentiende eeuw, met rivaliserende mogendheden die botsen over sferen die elkaar onvermijdelijk raken en overlappen. Die ongeregelde, wanordelijke toestand schiep de vruchtbare grond voor twee verwoestende wereldoorlogen.”

Het onzekere Europa

Ook voor het verdeelde Europa, dat worstelt met zijn eigen identiteit, breken hiermee onzekere tijden aan. Want Rusland knabbelt aan de oostgrens van de Europese Unie en probeert westerse, liberale democratieën te destabiliseren. Tegelijk begint China met investeringen steeds meer invloed te verwerven, zeker in relatief zwakke landen als Griekenland en Italië en op de Balkan en in Centraal- en Oost-Europa.

“Het probleem is dat er geen echte, duidelijke Europese doctrine is”, zegt de Belgische deskundige Criekemans. “De EU-landen denken heel verschillend. Als de EU zo verdeeld blijft als zij nu is, dan gaan de grootmachten elkaar hier beconcurreren en worden we tegen elkaar uitgespeeld. Ik vind op zich dat je in het leven altijd optimistisch moet blijven, maar geopolitiek gezien pakken zich op dit moment wel ­serieuze donderwolken samen boven Europa.”

Lees ook:
De opkomst van China heeft de zwakte van het Westen blootgelegd
Het is een illusie dat Amerika, gesteund door Europa, andere landen nog langer liberale waarden, van democratie en vrijheid tot vrijhandel en rechtsorde, kan opleggen, schrijft columnist Rob de Wijk.

Oorlogsdreiging in Azië: trappen de VS en China in een klassieke val?
De spanning rond Noord-Korea is een test voor de heersende supermacht Amerika en het opkomende China. Zo’n ingrijpende verschuiving van macht leidt vaak tot oorlog, leert onder meer de geschiedenis van Athene en Sparta.