‘Pas na MH17 nam Londen moord op mijn man serieus’

Het drong tot Marina Litvinenko door dat er iets heel griezeligs met haar man aan de hand was, toen ze hem in het ziekenhuis over zijn hoofd aaide en haar hand vol haren kwam te zitten. Aleksandr Litvinenko, een voormalige agent van de Russische geheime dienst FSB die naar Londen was uitgeweken, was kort daarvoor plotseling ernstig ziek geworden na een ontmoeting met twee Russen. Later bleek dat zij hem hadden vergiftigd met een radioactieve stof: polonium-214.

^{Wilt u dit verhaal liever beluisteren? Hieronder staat de door Blendle voorgelezen versie.}

Zes jaar eerder, in 2000, was Litvinenko met zijn vrouw en zoontje naar Engeland gevlucht uit angst voor zijn oude werkgever. ‘Het was duidelijk dat de autoriteiten hem monddood wilden maken, nadat hij op een persconferentie kritiek had geuit op de corruptie binnen de FSB, waarvan Poetin toen de chef was. De veiligheidsdienst was volgens hem verworden tot een monster waartegen je de mensen juist moest beschermen. Daarna werd al snel duidelijk dat zijn leven in gevaar was en besloten we te vluchten’, zegt zijn weduwe, die even in Nederland was voor een conferentie van de organisatie Free Russia over de propagandacampagnes van het Kremlin.

In Londen zette Litvinenko zijn kruistocht tegen de FSB voort. Hij dook ook in de banden tussen de FSB en de maffia, maar voor hij dat onderzoek kon afronden werd hij vergiftigd. ‘In 2006 kwam Sasja (koosnaam voor Aleksandr) terug van een ontmoeting met twee Russen en voelde hij zich slecht’, vertelt Marina Litvinenko. ‘We dachten dat hij iets verkeerds had gegeten, maar hij kwam er weer overheen, dus we dachten er niet meer aan. Maar na zijn tweede ontmoeting met die twee, Andrej Loegovoj en Dmitri Kovtoen, werd hij zo slecht dat we de ambulance belden. Maar de artsen begrepen niet wat er met hem aan de hand was. Sasja zelf had het meteen door: hij legde een verband met de ontmoeting.’

Pas toen zijn vrouw merkte dat zijn haren begonnen uit te vallen, gingen de alarmbellen echt rinkelen bij de medische staf. ‘Ze haalden er een stralingsmeter bij, maar dat leverde niets op. Pas na drie weken kwamen ze erachter dat het om polonium ging, een radioactieve stof die alfa-straling afgeeft. Die straling gaat zelfs niet door de huid heen. Maar toen was Sasja net overleden aan een hartstilstand. Iedereen was in rep en roer. Zelfs het kernkabinet kwam voor crisisberaad bijeen: een vergiftiging met een radioactieve stof, dat hadden ze nog nooit meegemaakt.’

Was u niet besmet? 

‘Ik bleek ook licht vergiftigd, waarschijnlijk doordat ik spullen van Sasja had gewassen. Dat waren angstige momenten, vooral omdat ik dacht: hoe moet het verder met mijn zoon, die toen nog maar twaalf was? Maar uiteindelijk bleek het geen levensbedreigende dosis. Eerlijk gezegd maak ik me nu niet echt meer zorgen dat ze zullen proberen ons iets aan te doen.’ 

Twaalf jaar later hoort u dat Russische agenten hebben geprobeerd een andere ex-spion, Sergej Skripal, met een radioactieve stof om te brengen in Engeland.

‘Dat was verschrikkelijk. Ook omdat wij er zo lang over hadden gedaan om te bewijzen dat Sasja op die manier was vermoord, dat het om een moord ging waarachter Rusland zat. Eerst wilden de Britse autoriteiten daar gewoon niet aan. Allereerst zagen ze tegen de consequenties op: als op jouw grondgebied een aanslag met nucleair materiaal heeft plaatsgevonden, moet je reageren. Maar vooral omdat de regering-Cameron geen zin had om Rusland tegen zich in het harnas te jagen. Zij probeerden alles zoveel mogelijk stil te houden.’

Ze waren bang voor Rusland?

‘Nee, niet zozeer voor Rusland, maar meer om het geld mis te lopen. Er kwam enorm veel geld uit Rusland binnen, enorme bedragen die hier werden witgewassen en die investeringen wilden ze niet missen. Er werd helemaal niet gekeken wie die aandelen of villa’s opkocht of waar het geld vandaan kwam. Zij waren er heilig van overtuigd dat hun systeem zo stevig in elkaar zat dat het niet kon worden gecorrumpeerd.’

Uiteindelijk kreeg u wel voor elkaar dat er een onderzoek door een rechter kwam.

‘Ja, maar geen echt proces. Als nabestaande heb ik om een inquest gevraagd, een procedure zonder bindend vonnis. Toen ik daarom gevraagd had zei de rechter die zich daarmee bezighield dat hij documenten had gezien waaruit bleek dat de Russische regering erachter zat. Maar die documenten werden meteen geheim verklaard. Ook premier May lag dwars. Uiteindelijk kwam die inquest er wel, maar pas nadat vlucht MH17 was neergeschoten boven het gebied van de separatisten in Oekraïne. Daardoor veranderde het hele klimaat.’

Op grond van het onderzoek concludeerde de rechter dat het vaststond dat Loegovoj en Kovtoen Litvinenko het polonium hadden toegediend. Dat bleek uit het radioactieve spoor dat zij nalieten. Overal waar zij waren geweest vonden Britse experts sporen van radioactiviteit, ook in het vliegtuig op de stoel waar Loegovoj zat op weg naar Londen.

Litvinenko: ‘Maar thuis kreeg Loegovoj een zetel in het Russische parlement en ontving hij zelfs uit handen van president Poetin een hoge onderscheiding voor zijn verdiensten voor de staat. Dat was natuurlijk enorm pijnlijk voor ons.’

Denkt u dat Poetin opdracht heeft gegeven tot de moord op uw man?

‘Weet u, hij hoeft geen opdracht te geven, hij hoeft het alleen maar goed te vinden. Toen de Russen in 2010 Skripal ruilden tegen een aantal Russische spionnen die in de Verenigde Staten waren gepakt, heeft Poetin gezegd dat de dood de enige straf is voor een verrader en dat zij de verrader te pakken zouden krijgen. Hoe moet je dat opvatten? Is dat alleen maar een wens of een verhulde opdracht?’

Skripal overleefde de poging hem te vermoorden. Heeft u nog contact met hem gehad?

‘Nee, met de Skripals hebben we nooit contact gehad, ik ook niet erna. Skripal en zijn dochter zijn nadat ze uit het ziekenhuis werden ontslagen, van de aardbodem verdwenen. Ik vermoed dat ze in een beschermingsprogramma zitten voor hun veiligheid. Maar de aanslag op Skripal heeft de Britten wel aan het denken gezet over hun relatie met Rusland. In het parlement werd de vraag gesteld hoe het kan dat er al een hele reeks Russen die naar Groot-Brittannië was uitgeweken onder vreemde omstandigheden is omgekomen. Neem Boris Berezovski, iemand met wie Poetin ruzie had gekregen. Volgens de politie had Berezovski zelfmoord gepleegd, maar ik denk dat het moord is geweest. Al in 1997 had de FSB mijn man al gevraagd Berezovski uit de weg te ruimen, maar dat weigerde hij. Daarmee begonnen al onze problemen.’

Er zijn veel aanwijzingen dat MH17 door de Russen is neergehaald. Denkt u dat Rusland dat ooit zal toegeven?

‘Ik vraag het me af. Misschien zullen ze ooit compensatie aanbieden zoals Kadhafi dat heeft gedaan na de ramp met het toestel dat bij Lockerbie neerkwam, maar toegeven? Iedereen weet dat Poetin er niet tegenop ziet leugens te verkopen. Toen er op de Krim plotseling ‘groene mannetjes’ verschenen die de macht overnamen van de Oekraïners, deed Poetin alsof Rusland daar niets mee te maken had. Maar een jaar later zei hij zelf dat hij de opdracht had gegeven voor de militaire operatie om de Krim te annexeren.’

Vindt u dat wij in het Westen wat naïef zijn tegenover Rusland?

‘Nee, dat vind ik niet, jullie zijn normaal. Jullie begrijpen dat je goed met goed moet beantwoorden. Helaas leeft niet iedereen volgens die normen. Er is een aanval gaande op jullie democratie, jullie veiligheid en jullie mogelijkheid om in vrijheid te leven. Jullie merken niet hoe jullie ruimte langzaam kleiner begint te worden. Dat probeerde mijn man uit te leggen toen hij zag hoe al dat Russische geld Groot-Brittannië binnenstroomde. Dat corrumpeert.’